Yig‘lasam ko‘nglumga ishim ohi dardolud erur,
O‘tqakim yog‘mur yog‘ar, oning nishoni dud erur.
La’li shavqidin ko‘ngul xursand erur xunob ichib,
Telbag‘a rangin su bersang, may debon xushnud erur.
Yuz ayog‘i tufrog‘idin olman ushbu vajh ila
Kim, necha tufrog‘ ichinda tursa oltun sud erur.
Chiqmas ohim shiddatidin ul mahi xirgahnishin,
Sham’g‘a fonus yeldin asramoq maqsud erur.
Vaslin istab ko‘p enaldim, qovdi ko‘yidin meni,
Bo‘lsa mubrimsheva, albatta gado mardud erur.
Talx maydin, soqiyo, topti chuchuk jonim hayot,
Ey baso makruhkim, zimnida bir behbud erur.
Telba itdekdur Navoiy ul parivashsiz ne tong,
Og‘zidin gar o‘t sochib a’zosi gardolud erur.
Lug‘at:
Vajh – sabab; yuz,chehra.
Sud – foyda.
Mahi xirgahnishin – chodir(yurt) ichida o‘tirgan oy yuzli go‘zal.
Maqsud – niyat qilingan narsa; niyat, istak, murod.
Enalmoq – yalinmoq.
Qovmoq – haydab solmoq.
Ko‘y – ko‘cha, manzil.
Mubrimsheva – shilqim, xira.
Mardud – rad etilgan, mahrum qolgan.
Chuchuk – shirin.
Makruh – yoqimsiz.
Zimnida – orasida, o‘trusida, ichida.
Behbud – yaxshilik.
Parivash – pari kabi go‘zal mahbuba.
Ne tong – ne ajab.
Gardolud – tuproqqa qorilgan.
Baytlarning nasriy bayoni:
Agar birovga bildirmasdan, ichimda – ko‘nglimda yig‘lasam, olovga yomg‘ir yog‘ilsa, gulxandan tutun chiqqanidek faqat dardli oh chekaman.
Yorning la’ldek qizil labi shavqida ko‘nglim qon yutib, shunga xursand; bu holi devona kishiga rangli suv berilsa, “sharob” deb ichib xushnud bo‘lganidekdir.
Yor qadam bosgan tuproqdan sarg‘aygan yuzimni olmayman, negaki oltin tuproq ichida pinhon bo‘lgani yaxshi.
Chodirda o‘tirgan oy yuzli sanam mening ohim shiddatidan tashqariga ham chiqmayapti. Sham’ni fonus ichida asrashdan maqsad – shamoldan himoyalashdir.
Vaslini tilab, ko‘p yalindim, oqibat meni ko‘yidan haydab soldi; tilanchi shilqim bo‘lsa, albatta tilagi rad qilinadi.
Ey soqiy, talx sharobdan shirin jonim hayot topdi; Ko‘p yoqimsiz narsalar ichida odamlar uchun foydalar bor.
Navoiy ul parisifat mahbubadan yiroqda telba it kabi bo‘lsa, ne ajab; u ham og‘zidan o‘t purkab, butun vujudi tuproqqa qorilgan.
G‘azalning umumiy mazmun-mohiyati:
G‘azalda tamsil san’ati husni ta’lil unsurlari bilan qorishiq holatda keltirilib, so‘zning nafosati va diltortarligini ta’minlagan. Birinchi baytda Ishq yo‘lidagi solikning dastlabki ahvoli qalamga olingan. Xoja Ahmad G‘azzoliyning “Savoneh” asarida keltirilishicha, oshiq dastlab ishqni pinhon tutmoq hamda ko‘ngil mulkini barbod etuvchi xonumonso‘z olovni o‘chirmoqqa harakat qiladi. Ammo barcha sa’y-harakatlar, inkor va kurashlar aks ta’sir ko‘rsatib, shaydoligi olamga yoyiladi. Xalqdan o‘z sirrini asramoqchi bo‘lib, ichida yig‘layotgan oshiqning harakatlari samarsiz – har bir nafas ko‘ngildan o‘rtovchi oh bo‘lib chiqib, ko‘ngildagi Ishq o‘tidan nishon bermoqda. Bu ko‘ngilning ishi – Yorning la’ldek qizil lablarining yodida qon yutmoq bo‘lib, shundan o‘ziga taskin va tasallo izlaydi, ammo devona kishining qizil rangli suvni “sharob” deb ichib, o‘zini mastlikka solishidek hali ishqi kamol topmaganini his etib turadi. Ishq kamolining birlamchi shartlaridan biri – tavozo‘ va fidoyilik. Oshiq o‘z ishqini xoslarga nasib etajak oliy darajaga yetkazmoq uchun Yorning ko‘yiga yuzini bosib, sajda holida turadi. Oltin (sariq) rang – oshiqlarning rangi. Mavlono Jaloliddin Rumiyning sarg‘aygan yuziga boqib, tamasxur yuzidan so‘rashibdi:
– Mavlono, Kahf ashobining rangi qanaqa edi?
– Sariq edi, – muloyimlik bilan javob beradilar Mavlono, – oshiqlarning yuzi sarg‘aygan bo‘lur.
Navoiy ham ishq yo‘lida sarg‘aygan yuzni oltinga qiyoslab, bu dard nechog‘li tabarruk va hammaga ham nasib etavermaydigan ne’mat ekanligini ta’kidlagan holda, bu zaiflik va shikastalik ayni zamonda katta kuch va qudrat bag‘ishlashini keyingi baytda ta’kidlaydi. Majnunni eslaylik. Layli ishqida mubtalo bo‘lib, ishq butun vujudini mag‘lub etgan bu oshiqni bedavo darddan qutqarmoq niyatida qo‘l-oyoqlariga kishan solishadi. Ammo Majnun bir zarbali harakat bilan kishanlarni pora-pora qilib, yana ishq vodiysi tomon yo‘l oladi. G‘azalda ham shunday mubolag‘ali tasvirga duch kelamiz: chodir ichida o‘tirib, xayoli oshiq ko‘nglini sham’dek nurafshon etadigan go‘zal tashqariga oshiqning ohi shiddatidan chiqolmaydi. Chodir sham’ nurini shamoldan asraguvchi fonus (chiroq shishasi)ga qiyoslanadi. Fonus ichidagi sham’ning nuri yanada ravshanroq bo‘lgani kabi, chodirdagi mahliqoning hijroni ham dardga dard, ishtiyoqqa ishtiyoq qo‘shadi. Ishq va bexudlik g‘alabasidan oshiq visol talabida bo‘ladi, ammo noz va istig‘no mazhari bo‘lmish mahbubadan rad javobini oladi. Chunki oshiq hali visolga yetishmoq uchun tayyor emas. U o‘z imkoni va holidan ortiq narsani talab etmoqda. Bu – haddini bilmagan ochko‘z gadoning berilgan narsaga qanoat qilmasdan, shilqimlik bilan yana tilanishi sababli eshiklardan haydalishiga mengzaydi.
Bilamizki, Hazrat Navoiy she’riyatida hayotiy haqiqatlar, falsafiy-irfoniy mulohazalar ko‘pincha ramz va ishoratlar, timsol va tashbihlar tilida bayon etilgan. Asrlar davomida tadrijiy rivojlanib, turli rang va ohang kasb etgan obrazlar hamda mazkur so‘z va istiorali iboralarning ma’no qatlamlari ko‘payishi muayyan bir bayt yo she’rda aynan qaysi ma’noda kelganini to‘g‘ri belgilash uchun faqat she’riy matnning ichki talabi yoxud bosh mohiyatinigina hisobga olish yetarli emas. Buning uchun turli lug‘atlar, diniy, ilmiy, badiiy asarlarga ham murojaat qilishga to‘g‘ri keladi; ayni paytda bu asarlardagi ma’lumotlarga tayanishda shoirning dunyoqarashi, e’tiqodi, ruhiy olamini ham hisobga olish zarur. Aks holda shoir ko‘zlagan asl maqsaddan uzoqlashib, zohiriy va noto‘g‘ri xulosalar chiqarish hech gap emas. Jumladan, tahlil etayotganimiz g‘azalning quyidagi baytini olaylik:
Talx maydin, soqiyo, topti chuchuk jonim hayot
Ey baso makruhkim, zimnida bir behbud erur.
“Baqara” surasining 219-oyatida shunday buyurilgan: “Sizdan may (mast qiluvchi ichimlik) va qimor haqida so‘raydilar. Ayting: “Bularda katta gunoh va odamlar uchun (ba’zi) foydalar bor…”1 Ko‘rinib turibdiki, baytning ikkinchi misrasi bu oyatning shoirona talqini sifatida vujudga kelgan. Yuqoridagi oyat va baytning birlamchi mazmuniga tayanib, xulosa chiqarish mumkinki, mazkur bayt rindona ohangga ega bo‘lib, Navoiy chog‘irni jonga darmon va hayot baxsh etuvchi ne’mat sifatida kuylagan va dalil sifatida yuqoridagi oyat mazmuniga ishora qiladi. Ammo masalaning ikkinchi tomoni ham bor: ichkilik haqida Alloh taolo tomonidan uch marta oyat nozil bo‘lgan. Ularning birinchisi yuqoridagi oyatdir. Ikkinchisi – “Niso” surasining 43-oyatida shunday deyilgan: “Ey, imon keltirganlar! Toki gapirayotgan gaplaringizni (o‘zlaringiz) biladigan bo‘lguncha mast hollaringda namozga yaqinlashmangizlar!”2. Bu oyatlarda ichkilikning halol-haromligi haqida hech narsa deyilmaydi. Chunki islom kelgan davrda ichkilik ichish, qimor o‘ynash kabi illatlar jamiyatda chuqur ildiz etgan oddiy ish edi. Shuning uchun bular Qur’onda daf’atan harom qilinmadi – zotan bunday illatlarni faqat buyruq vositasida yo‘qotish imkonsizdir – balki, avvalo, odamlarga bu ishlardan keladigan foyda-zararni ko‘rsatish, so‘ngra munosabatlarini o‘zgartirish lozim bo‘ladi. Buyuk Qur’on harom narsalarni musulmonlarning qo‘lidan tortib olishdan avval, ko‘ngillarini poklab oldi. Keyinroq “Moida” surasining 90-oyatida ichkilik harom ekanligi haqidagi qat’iy oyat (hukm) nozil bo‘ldi: “Ey, imon keltirganlar! Albatta, may (mast qiladigan ichimliklar), qimor, but-sanamlar va (fol ochadigan) cho‘plar shayton ishidan iborat ifloslikdirki, undan chetlaningiz! Shoyad, (shunda) najot topsangiz.
Bu oyat nozil bo‘lgandan keyin ichkilik ichish, shuningdek, oyatda keltirilgan boshqa amallar haqida nozil bo‘lgan burungi hukmlar mansux–bekor qilindi. Musulmonlarning so‘nggi hukmga amal qilishlari farz. Navoiy bu hukmdan xabardor bo‘la turib, ichkilikni vasf etish mumkinmidi? Yo‘q, albatta. Navoiy “boda”si o‘zga bir mayxonadandir:
Sen gumon qilg‘ondin o‘zga jomu may mavjud erur,
Bilmayin nafy etma bu mayxona ahlin, zohido.
Xoja Abdulloh Ansoriyning “Kashf ul-asror”ida mayning zararlari ko‘p, ammo foydasi ham borligidan xabar beruvchi oyatning irfoniy tafsirida shunday deyilgan: “G‘aflat ahli sharobi va uni ichganlarning oqibati oyatda qanday zikr etilgan bo‘lsa, shundaydir. Ammo, Ilohiy, Yer yuzida shunday bandalaring ham borki, ma’rifat bodasidan sipqorurlar va muhabbat jomidan mastdirlar. Ul sharob haqiqatidan bo‘lak hech narsa yo‘q, chunki bu dunyo zindondir; ammo zindon bo‘lsa ham o‘tkinchi–foniy zindon erur. Har holda, hozir bo‘l (ya’ni ma’rifat sharobidan qudrat va imkoning boricha bahramand bo‘l), ertaga ruh birlashuvi va hamda Habib va Muhib visolining abadiy damlari senga intizordir” .
Inson orzu-umid bilan tirik. U xohish-istaklarini ro‘yobga chiqarish uchun o‘ziga va ertasiga ishonib yashashi kerak. Aks holda, ruhiy tushkunlikka tushib, hayotda o‘z o‘rnini topolmasligi hech gap emas… Tafakkur sohibi bo‘lmish insonning asosiy maqsadi – Mohiyatni anglash, Haqiqatga erishish (Umr erur taqviyu toat uchun, Tengri buyurg‘onga itoat uchun). Ammo mohiyatlar Mohiyati, haqiqatlar Haqiqatiga yetishmoq oson emas:
Seni topmoq base mushkildurur, topmaslig‘ osonkim,
Erur paydolig‘ing pinhon, vale pinhonlig‘ing paydo.
Izlanish yo‘lida “topmaslig‘”dan ruhi aftoda bo‘lgan oshiqning jonini, ma’rifatning “talx mayi” qutqaradi, uning hayotiga mazmun va lazzat baxsh etadi; ishonch hissini mustahkamlab, qat’iyat va umid bag‘ishlaydi. Shu sababdan, ma’rifat mayxonasining “durdkash”i holati hushyorlar va hushyorlikdan yuqoriroq maqomga egadir, deyish ham mumkin.
Ushbu baytda belgi – ochqich vazifasini bajaruvchi so‘z “makruh”dir. Ko‘rib chiqqanimizdek, bu so‘zning “Baqara” surasidagi ichkilikning “katta gunoh va odamlar uchun foydalar bor”ligi to‘g‘risidagi oyatga unchalik aloqasi yo‘q. Imom al-Buxoriyning “Al-jomi’ as-sahih”ida ushbu hadisni o‘qiymiz: “Jannat makruh, ya’ni qilinishi qiyin bo‘lgan narsalar bilan o‘ralgandir va do‘zax ishtiyoq olovini kuchaytiradigan narsalar bilan o‘ralgan.”Demak, ma’rifatning “talx mayi” (achchiq sharobi) ruhga hayot bag‘ishlaydi, abadiy orom topish maskani – jannatga yo‘l topishda yordam beradi. Navoiy talqinida, faqat ma’rifatli odamgina jannat ahlidan bo‘lishi mumkin. Jaholat va xudbinlikka mubtalo bo‘lgan kimsalar esa abadiy saodatdan benasibdirlar.