Даўамы
Қызықлы ўақыялар
БАЛЫҚТЫҢ ТОРСЫЛДАҒЫНА МИНИП ЖҮЗГЕНЛЕР…
«Қаражар»да отырған жылларымызда ҳүкиметтиң адамлары ертели-кеш дәрьяда қайықлы, даўысларын күшейтип шығарыўшы «қалпақлы радио»дан: «Абайлы болың, өрден еки-үш метр бийик толқынлы, нәўпир суў киятыр!» дегенлери бирде келип, бирде келмеген соң итибар бермес едик. Ойын баласы болған бизлерге даўыллы күнлери жайпаўытқа шығып қалатуғын балықлардың секирисип ойнағанларын қызық көремиз. Суўдың бети бүлкилдесе үлкен балықлар жағалаўларға жақынлап қалғанларын аңлап, қуйрығы менен қағып, зақым келтирмеси ушын өзлеримизди шетке алатуғын едик.
Балықлардың алдында аўызларын арандай ашып, жол баслаўшы гиддиман ылақа, жайынлар ысылдасса қаша-қашқа түсемиз. Үлкен балықларды мергенлер суўдан атып алыў ушын жағалаўда жуўырысар еди. Қол шоқмарларын тумлы-тусқа сермеп, урып алғысы келгенлерден қашық жүрдик. Бир ҳәптеден суў қайтса жағалаўлардағы ой-шуқырлар шыпырлаған балыққа толып, қазан да май, шөмиш те май, аўыл-аймағымыз бенен жарып қаламыз.
Кемпир-ғаррылар үлкен балықлардың ишин қызыққа жарып, қарамы кепшиктей торсылдақларына ақлық-шаўлықларын миндирип, шалшық суўларда жүзгенлерине қарап турысады.
Гейде, қой гөшинен шығып, таза балық сорпаны әўесек көрип, дәрья, теңиз, көллерди жағалағанымыз бенен бос қайтқаныма қыйналар едим.
***
КӘРИЯТЛЫ ЖЫЛАНЛАР
«Өлтиргениң менен жулдыз көрсе тирилип кетеди» деген түсиникте жүргенлердиң жыланлар ҳаққындағы гәплери аңыз-әңгимелерге усап кетеди. Жерине қарай жыланы, таўына қарай қуланы боларындай, аўылдың күншығарындағы бурын суў аққан арнаны жағалап киятырғанда тереңлиги бир ярым метрдей оқпанға түсип кеттим. Жердиң бетине тырбана шығыўдан ишине қурғақ шақалар таслап от бергенимде бир нәрсе атылғандай патырлап жанбаға қарады. Күйген майдың ашшы бәд ийиси аўыл-аймақты алып кетти. Қалың шатлықтағы былғаңлаған, узынлығы еки метрге шамалас, жуўанлығы оқлаўдай, баўыры қара ала жылан айыр тиллерин жалақлатып тур. Мылтығым менен еки метр аралықтан атсам ғарбыздай шырт етип, қып-қызыл қанға усаған суйықлық бетиме шашырады. Қаламасын таяқ пенен урып, басы женишилсе жерге көмип яки өртеп, күлин көкке ушырыў ойыма келмепти…
Болған ўақыяны сол дөгеректе жасайтуғын Мәтем ғаррыға үйине түсликке барғанымда айтсам:
Қәте қылыпсаң, иним! Өзиңе тийип, зыян келтирмеген тири жанға азар бериўши болма. Жыланларда кәрият көп, жердиң астында қырық жыллап жасағанлары гөр соқыр болады. Ылақа, жайынлардай суўдың астындағы саз топырақты тамақ қылғанларын жердиң ойдым-ойдымлығынан билесең…
Мылтық сүмбесиндей жыланның түси суўық болғаны менен жақсы көрсең қорқынышың басылады , деп Халмурат аға кесасындағы ыссы шайын шым-шым уртлады.
***
ҮШ АЯҚЛАП ҚАШҚАН КИЙИК, ҚАСҚЫРЛАР…
Кең саҳраға еркелеп, төрт аяғының жүйриклигине исенип жасайтуғын кийиклерди қақпанға түсириў қыйын. Аяғын қақпанға шаптырған қасқыр ашыўланса тиси менен жулып алыўдан қайтпайды. Кийиклер болса бийҳазар, жалбыратып, қашан өзи ширип түскенше жүре бериўге қайыл. Усындайлардан үш аяқлап жортқан қасқыр, кийиклер екиниң биринде гезлеседи.
Кийик жел жағынан қуўғанларға тынысы ашылса жеткермей кетеди. Изине ықлата түскенлер төрт-бес шақырымға бармай-ақ өкпелери өшсе жер баўырлаўы менен жата қалады.
Кийик соқпақлардағы қақпанларымнан хабар алыўға барсам сүйрете қашқаны көз ушында елес-елес көринди. Өзин қалың сексеўилликке урғанын сойып алсам семиз
екен. Гөшин қақ жыңғылға ислеп жегеннен суўсырап, белиме байлап жүрген дүмшеме шай қайнатып ишкеним менен шөлим қанбады.
Сол әтираптағы қалың бүкликте көзлери жылтырап, маңыраған ылағын услап, ырымға жаман болса да үйде сақладым. Алдына суў, жем қойсақ аўзына илип алмағаны менен жалғыз өзи қалса дәс соқты. Бәҳәр шыға, «Қақ суў»ға келетуғын кийиклердиң тодасына қосқанымда излерине шапқылап ергени менен изине қарайлай берди…
***
МӘРГИЯ ШӨП
Олпы-солпы кийинген шопанның сада баласы болсақ та қаладағы аўыл хожалығы техникумында оқыдым. Жигитлик самалы мурнымызға енип, жақсы көрген қызларға сөз салғанымыз бенен жөнли жуўап алалмай қыйналдық. Бирге оқыйтуғын Танжарбай жорамыздың тили майлы, қыз қызғандай сүйкимли жигит. Танып-билмеген қызлар менен еки аўыз тиллессе шыр-гүбелек айландырады. Қызғаныштан жарыла жазлап, «сениң, сирә мәргия шөбиң бар шығар…» дегенимди еситкен кексе шопан: «Саған тасбақаның аўзындағы мәргия шөбин қалай алыўдың жолын үйретейин» дегенине қуўанып кеттим. Балалықта «асты тас, үсти тас, ортасында шандыр бас» деп жумбақ айтқанда қыйналмай тапқан, жерге мала басқандай из қалдырып жүретуғын тасбақаның сондай сырлы қәсийети барлығы таңландырды.
«Мәйегин аўзынан туўатуғын тасбақа ғурқ таўықлардай астына басып жатпайды. Қумға көмген жерин аңлып, санаўлы күнде қабығын жарып шықпастан алдын айлана дөгерек шөп қадап қоясаң. Қумның ыссылығына палапаны қабыршағын жарып шықса бир шөбиңди аўзына тислейди. Әне, сол шөпти алып, моллаға апарсаң ортаға от жағып, кийимлерин терисине кийиниўи менен от атлап, дем салады. Оннан соң шөпти жақсы көрген қызыңның бир жерине билдирмей тийгизсең сеники болады» дегенлерине гүмансырап қарадым.
***
ПАЙЫН ТУЎРАП ЖҮРГЕН ҒАРРЫЛАР
Шарўа болған соң өзимизден бетер қойымызға жайлы, отлақлы жайлаў, суўы таза болса көшип-қонып жүре бердик. Бир жылы қасқырлар уя басқан, күшиклейтуғын жерине қыслап шықтым. Күндизги күни көринбегени менен түнге қарай тамақ асыраўға, күшиклерине жемтикке шабыўды үйретер еди. Қойдың арасында мылтығымды оқлап, қулағын қайырып отырсам да талай рет алдымдағыларды алдырдым. Сумлығын асырып, жети күнде жети қойымды тамақлағанға қоңсылас қазақ шопанлардан жәрдем сорап бардым. Бир үйде жыйналысып отырған жасы үлкенлерине жай-жағдайымды айтсам, «Қасқыр да тири жан, несийбесинен артығын жей алмайды» деп биреўи үн қатқанда отырғанлар, «Дурыс айтасыз, Ореке» деп жабырласты.
Эй, түркмен ғардаш! Бүгинги қасқыр алатуғын қойыңды маған берсең, бул дөгерекке дарымайтуғын қыламан, деп Орынбай қақпаншы өткир нәзерин өңмениме қадады.
Сорағаныңыз қой болса биреў емес, екеўин алың. Қанлы аўыздың бет-алысы жаман, ҳәзирги аяқ алысында қой түўе өзимди де жеп қояжақ, десем, дастурхан дөгерегиндегилер «Сөз тапқанға қолқа жоқ» деп кеңкилдеп күлисти.
Кешке қарай, шақырғанда келмейтуғын Орынбай қақпаншы менен заманласы Ақпан Сапарлар ешеклерине қақпанларын артысып, үйди таўып келди. Қақпанларын төбеликлерге қурған соң қонақ асына бир қойдың басын мүжиттим. Кеш туўған айдың жақтысында, оқ жетпестей жердеги төбеликте арлан қасқыр «мени көрдиң бе?» дегендей басына қум шашып улығанына «Мени алдап болыпсаң» деп Орынбай қақпаншы қасына ымлап шақырып: «Айдың жақтысына қара, қаншығы жылқының тезегин паналап, қойға жақынласты» деп мылтығынан гөзлемей-ақ оқ үзсе шаңқ еткен ашшы даўысы шықты.
Ореке! Ата-бабаларымыз, «Қайыр етсең пүтин ет, жарты қайыр жараспас» деген. Өзи тойса да көзлери тоймайтуғын «ийт қусы», кек қайтарар болса бар қойын бир ақшамда қырып кетеди. Ҳүкиметтиң саатлы жумысы қалып баратырма, бир күн және иркилип, арланның көзин жояйық, дегенине үнсиз келисим берди.
Ертеңине және бир қой сойдым. Сол күни ай қараңғы, күн бултлы еди. Таң атарға жақын екеўи сыбырласыўы менен мени изине ертип, тай шаптырым жердеги сексеўилликке бардық. Аяғындағы қақпаны сексеўилдиң түбирине оратылған қасқырға шүберек байлаған таяқты тислетип, жағын қарыстырыў менен алып қайттық. Таң азаннан қасқырды ноқталап, жол жүрер болғанда ўәделескен қойымды ешегине бөктердим. Еки-үш жылға шекем қасқырлар қойларыма қайрылып қарамақ түўе дүзде адасқан жетим қозыма да тиймейтуғын болды.
Шопанларға қандары қасқырды тирилей жетелеп апарса бос қайтармайтуғын ырымына әмел қылатуғын атайы аңшылар қасқырды жетелесип, пайларын туўраў ушын асығыс жолға түсти…
Өмирбай ӨТЕЎЛИЕВ,
жазыўшы.
Қарақалпақстан хабар агентлиги