Қызықлы ўақыялар
Көринген таў алыслық етпес, ай даладағы жанған отты түте сабақтай шубатылған түтини арқалы билесең. Орынбай қақпаншы анықлап силтеўи бойынша Үстирттеги жарым-жартысы Түркменстанға қараслы «Сары қамыс» көли жағалаўындағы Халмурат қойшының жертөлесин аңсат таптым. Тикжарлықларында турып, көк-көмбек суўына қанатларын малған Аралдың шағалалары жолда қайрылып қалғанларына ишим уўдай ашыды.
Жаздағы шыжғырған ыссы менен қыстың қақаман суўықларына күйреген жүзлери жадыраған Халмурат ағамыз ишимдегини тап деп отырмайтуғын шоқ тәбиятлы киси екен. Кел-кетими жақсы, қазанлы. Баладай саўдырап, Ҳаж сапарына жаяўлап барған үлкен атасы Кемине менен Мақтымқулыға еликлеп қосық жазғаны ушын «Ҳаж шайыр» атанғанларына шекем қалдырмай айтып таслады.
Өзи бир жылға жуўық ески мектепке қатнағаны менен мийине сабақ қонбай, қолынан келетуғын талапқа асылып, қойының басына қашып барыпты. Соннан берли Үстиртти жайлап, көкирегине бираз нәрселер түйген…
****
l954-ЖЫЛДАҒЫ КИЙИК ҚЫРҒЫН
Қой баққалы шеп болмадым. Жазда шөллеп, қыстағы дизлик қарда жердеги жейтуғын шөби аўзына илинбесе қосыла қыйналар едим. Кийик-қуланлар қойларымызға аралас жайылса елестирмедик.
Күн бойы узақ шабыспаларда шаршап-шалығып, тыныс алған сүриў-сүриў кийиклер терең сайлықларда гидирип, қызынған төрт аяғын баўырына алып жатса өкпелери жерге «жабысып» қалды.
Умытпасам, l954-жылдың басындағы боранлы суўықта жақын әтирапымыздағы сайлықты паналаўшы кийиклердиң аяқлары уйысып, тирсеклерин музлы қыяқлар пышақтай кессе томп-томп жығылғанынан ийт пенен қусқа жем болды. Сүриўдиң ортасында сақлық етип, басын саўғалап жүретуғын «ақ кийик»лер ҳәр жерде тынығып, аяқларын суўытқанлықтан тири қалар еди.
****
СЫРТЛАН
Урыстан соңғы жыллары төлемде қыслап, тынымсыз аң аўлап жаттым. Аң-қуслардың не түри жан қыйнап, узақларға кетпей-ақ жақын аралықлардан табылды. Әжели жеткенлери болса өзлери аяғыма сүйкенисти. Қасқырлардың «жерик асы» ешектиң гөшин жеген жерине қайта айланып келерин билер едим. Күниме жарап, алысымды жақын, аўыр жүгимди жерде қалдырмаған ҳәңги ешегимди түнге қарай төлеге киргизип сақладым.
Ҳүкимет қымбатына баҳалап алатуғын түлкиниң терилерин басыма дастанып жатар едим. Бир күни есап-санақ жүргизсем, онлағаны кемис. Үйде жалғыз өзим, қонақ болса анда-санда келеди. Май табанлы жыртқышлардың кирген-шыққаны билинбей, из қалдырмас еди. Тумлы-тусымды барластырсам, көлге балық аўлаўға шығатуғын гезлеримди аңлып, ийттиң изине усаған мақлуқ урлық еткени белгили болды. Мылтығымның «қараўылына» илдириўге оғымды көзим қыймай, қақпанда услаўдан терисин сыйырдым.
Сол күнлери Орынбай қақпаншының зәңгилеси Ақпан Сапар атлы ағамыз жол-жөнекей үйге қайырылды. Алдына бары-жоғымды қойып, бир ақшам қонақ қылғанда өткен-кеткенлерди айтыстық. Гәптиң утырын келтирип, «төледен түлкиниң териси урлана бергени, қум түслес, сарғыш жүнли мақлуқты қақпанға түсиргели затларым қойған жеримде туратуғын болды» деп соляркаға ийлеген соң жалт-жулт етип турған терисин көрсетсем көзлери жайнап, «Урлық еткен сыртлан-ғойA Бизиң жақтың ҳайўаны емес, бир жақлардан адасып келди. Ақылы адамнан зыят, тислери пәкидей өткир. Қасқыр, түлки, ийтлериң менен шайдай айқасады» деп қолы менен сыйпалап отырды.
Сыртланды қақпаннан алыўға ким көринген жүрексинбейди, деп таңланса;
Үстине тор сетка таслап, балықтай тыпырлаттым. Нәзик жери, тумсығына кепше менен урғаннан зир-зир қатты, дегениме кеўли толып:
Ер мойнында қыл арқан ширимес, бир териге таршылық етпеA Излегеним сыртланның териси еди, ақлығыма қулақшын тиктирип берейин, деген соң гәп-сөзге келмей инам еттим.
****
ТЫШҚАН, ЖЫЛАНЛАР АЛТЫН-ЗЕРГЕ НЕГЕ ӨШ?
Ел ишине қулақ түрсең, аламан тышқан, ордалы жыланлар алтын-зерге өш болатуғынын еситесең. Алтынды бас байлығына санаған адамлар, тис-тырнақлап жыйнап, тағыншақ ретинде тағынса, тышқан, жыланлар аш болғаны менен тамағынан өтпейтуғын «өли дүнья»сына соңғылықта кимлер ийелик етип қаларына қызықсындым.
Тил кимде жоқ, барлық жанлы мақлуқлардың бир мүшеси саналғаны менен сөйлеў уқыбы тек адамларға ғана берилипти. Жанлы жәниўарлар менен түсинисип, «сөйлесе» алатуғын Орынбай қақпаншы бир сапары қар-жаўын суўларына инлери толған тышқанлардың шөректей-шөректей қуйма алтынларын күнге кептириў ушын ыйықлап сыртқа шығарғаны, тумлы-тусында секирискенлерин көргенмиш…
Алтын көрсе периштелер де жолдан шыққанларындай, тегин олжаға ийелик еткиси келгенлер тышқанлардың уяларын аңлып, қазып көргенлери бийнесип қалыпты. Узақ өмир көретуғын ордалы жыланлар да мәйегин шайқап жататуғын ғурқ таўықлардай қуйма алтынларының үстинде қорықлап жатады екен. Еки ушлы сөйлеўге әдетленген Орынбай ағамыз бир сөзинде, «барлығы тыянақсыз гәплер» деп айтарын айтса да, «бәлким, алтын-зерлердиң биз билмейтуғын қәсийети болар» деп изин гүмилжи қылып жиберди.
Өмирбай ӨТЕЎЛИЕВ,
жазыўшы.
Қарақалпақстан хабар агентлиги