Өмирбай ӨТЕЎЛИЕВ
Баўырына тарта өсирген Алланазар дайым қатықулақ, жүдә әңгимешил адам еди. «Газеталарда жәрияланған мақалаларыңды оқыдым. Әдебий шығармалар жазсаң ғана қәлемиң ысылады. Ҳәзирги айтажақ ҳәдийсемде гүрриңлик сюжет бар» дегенлерин бас ийзеп мақулласам да көзиниң тирисинде қағазға түсире алмағаныма елеге шекем өкинемен…
Автор.
Ат шаптырып, жорға-жүрмел сүрдирип, ылақ ойнатқан тамашалы той бериў ким көрингенниң қолынан келмейди. «Аталастың аты озғанша, аўылластың тайы озсын»ға салып, алыс-жақынлардағы тойлардың хабары қулағыма шалынса қалмайтуғын едим. Табан жолға тарысқан қай-қайсы жүйрик те қурдағы қоллап-қуўатлаўшылары қыйқыў, ғыйт-ғыйтын жеткерсе ғана дойнағындағы барын шығарады…
Сейислердиң бабын тапқанлықтан басқоспаларда отжаққышлық хызмет бизге тийиседи. Атар таңға ат ҳаққында айтысып-тартысқанларын қунығып тыңлайман. Улы шабыстан алдынғы «ошақ бәйги» сейислер ҳәм атлар ушын сынақ. Бүгинги күндеги жасыүлкенлик пайына тийген Мәтен «қалпақ» «ошақ бәйги»де күлрең атын оздырса да төрде тунжырап отырды. Тилиниң астындағы айтажағы барын аңлаған зәңгилеслери үнсиз аўзын бағысқанда:
Сөз де тыңлаўшысы болмаса самалға ушқаны менен барабар. Жеңил-желпиге үйренип, аңсатына көшкенди қашан қоямыз? Бир-бириңизден төл алып, «таза қан» араластырмай, қуры шабысқанларыңыздан не пайда?!
Ийесиз мал бар ма, анық дереклескенлерге айғыры қайдан, бийеси кимдики, өз-өзинен айрылып шығады. Туқым шашпасаң жер, теңин таппаған қыз, сейисине түспесе ат жетим. Кеўиллериңизге келсе де айтайын, машақатлы мийнетлеринен қашып, қулын-тай гезинде сылап-сыйпап баққыңыз келмейди. Кимде жүйрик болса пулға жығып аласыз…
Жети жасымда шапқан күлрең теңи-тайы жоқ тулпар екен. Аттың ийеси, Қудайберген түркмен ишинде жасап, ат оздырғаны ушын шабық сейис атанған. Ағамыз кийиктиң ылағындай шымыры денели, қобаға мурынлы, айбатлы, қыз сүйгендей жигит еди. Тойларда үстине қара маўытыдан тигилген қаўсырмалы шекпен кийип жүргенлери көз алдымнан кетпейди. Түлкиге өз қуйрығы душпанлығындай, атының жүйриклиги басына бәле болды.
Ат шаппайды бап шабады, бап шаппайды бақ шабады. Күлреңи аса күтимди талап етпеди. Басына қулақландыра илдирген дорбасының түбин жалап-ақ туяқласларын шаңына илестирмеди. Жылқыдай гүрт минезли Қудайберген айтқанынан қайтпайтуғын шәддеслиги сүйегине питипти. Атқа, НКВДның аўылдағы Қалмурза исмли ўәкили көз қырын салады. Қасындағы жалпылдағы Кәрам қырылдаўық «Атыңды сат» деп барса жөнли сөйлеспеген. Бақайына дейин сумлық жайлаған қырылдаўық бир ағайини исли болып қалғанда қутқарып алыў ушын жүйрик атын қалай болмасын әпериўге ўәде береди. Жағасына душпанның қолы тиймей, өркөкирек ағамыз «Атты өлтирип алмаса тириликте панайына да жолатпайман» деп қасарысыпты.
«Даўагериң қазы болса, дадыңды Алла берсин. Жүрегиң аттың геллесиндей екен. Ким менен айтыс-тартысқа түскениңди есле. Есиңди жый, адамның қуны емес, тулпар болмаса шабанын-ақ минерсең. Берсе қолыңнан, бермесе жолыңнан тартып алыўдан тайынбайтуғынлардан» деп ақылландырыўшы жанашырларын тыңламайды.
Туқым-теберигинде жоқ сейислик Қудайбергенге жуғысқанына ҳәммениң ақылы ҳайран. Күлрең тайыншағын дайы журты еншиге берипти. Қазығына әкелип байлаған күнлери төрт аяғы аспанлап, қулақ-мурнынан қан кетип жатады. Ырымға басына пышақ шанышса саўалған. Аўылындағы кишигирим тойларда сейислемей бәйгиге қосса оза берген.
Бир күни, қазығында шығыршық атқан күлрең жүйригине теңиз бойының қула бийеси жасырын ҳалда келип-кеткенлерин байқап қалады. Бир жылдан соң изине мурнынан түскендей тайыншақ ерткенин көрипти…
Сум нийетли Кәрам қырылдаўық жети түнде атына қоса өзине де қыл буғаў салдырады. Ҳаялы менен жылап-сықлап қалған қызына мийрими түспейди. Сүт писирим ўақытқа созылған судта тәғдири шешилип, «Әскерге ат бермеди» деген айып тағылады.
Соңынан еситсе, күлрең аты кескирт шаппапты. Сейиссымақ биреў төл түсирмек ушын ийтмутыға сатып алғаны менен нийетине жетпейди. Кисини жылатқан адамның оңғаны барма, бир жылға жетпей-ақ Кәрам қырылдаўық пенен аўыз жаласқан НКВДның ўәкили қамалып кетеди. Қудайберген шабық жазасын суўығы жети жүйресинен өтетуғын Сибирьдиң океан жағалаўларындағы Магадан қаласында өтейди. Кийиктиң жетим ылағын Жаратқанның өзи асырап-сақлағанындай, қамақханада жақсы менен жақсы, жаман менен жаман болғаны ушын тири қалады. Күндиз тас қопарып, қарағай кескендеги аўыр мийнетинен көре барақта өзли-өзи қалса ҳәр таңда тири шыққанына қуўанысқан. Өзлигинен кисиге тиймегени менен қара басын қорғап, жан алысып, жан берискен қырылыспаларда бир мушы бата, бир мушы қатты тийип, талайлардың басына жетеди. Ишки суд өлимге ҳүким шығарғанда қасындағы саўатлы биреўге кешки аўқатын берип, наразылық арзасын жаздырса қаралыпты. Өлим жазасы өмирлик қамаққа алмастырылған. Бармағына қасмар шыққанда балта менен өзи шаўғанлары аўыздан-аўызға таралып, абырайын өсиреди.
Жаман жери, атыўға ҳүким етилген қағазының бир нусқасы аўылына жиберилгенде ас-абатына жыйналған ағайинлери «Жас жансаң, бахтыңды байлап отырма» деп келиншегиниң еркине қарамай өлеси ғаррыға басын шаттырады.
Сталин өлгеннен соң елде, қамақханалардағы аўҳал жақсыланып, l956-жылы биротала ақланып келди. Аўылына жақын келсе ҳаялының тийген ғаррысы өлип, қызы менен үйине қайтып барғанларын еситкенде шийиткийди. Жасаўдың қызығы қалмағанда қапа кеўлин сергитиў ушын дәрья, теңиз бойларын жағалап, жалғыз өзи жасап көреди. Қатал тәғдир, көримин көрсетпей қалай гөрге тықсын? Қызы урыс жыллары жас өспиримлер қатары ФЗОға алыныпты. Әкесиниң елге араласқанын еситиўден излеў салып, тоғайлықта жасап атырған жеринен изине ертип кетеди. Нәренжан әкеси ийнениң ушындай да айыпсыз анасына ың-жыңсыз қосылыпты. Ақыл-есин жыйнап, өзине келиўден күлрең тайыншағын излеп баслайды. Қоңсылас түркмен, қазақ журтларын бирме-бир аралап, жоқлаўын асырса да үмитин үзбеген. Қай жерлерде жүйрик аттың хабары шықса өз көзи менен көриў ушын дереклесипти.
Шын тулпар еркек қулыннан емес, байталшасының тайыншағынан түсерин билер еди. Көз алдына геўделенген күлрең қулынға уқсас жүйрик көрсе, биреўи болмаса биреўи болар менен сатып ала береди. Ойлағанындай бир тайыншақ изинен қалмай, басын қолтығына тығып ийискегенлерине қарап табысады. Аўзы пискеннен күлреңин жат көзлерден тасалап, Сибирьден алып келген ақ баслы орыс ерин өз қолы менен ертлеп, ақлығы Жәндулланы мингизеди…
Көзиниң тирисинде, «Мына, жети жасыңда шапқан күлреңге ийелик ет, нәсилин жойтып алма!» деп, гәпке келтирмей дизгинин қолыма услатып еди. Қалған жағы айтпасам да түсиникли. Бүгинги «ошақ бәйги»де озған, ертеңги улы айлаўға қосатуғыным да сол күлреңниң туқымлары. Егер, араңызда күлреңге ийелик етип, әўладын шынжырма-шынжыр жалғастыратуғын сейислер шықса, ҳәзир-ақ жетелетип жиберемен. Қудайберген шабықтың басына алдымыздағы пийшемби күни зыяратқа барайық! деген Мәтен «қалпақ»тың сөзлерин уйып тыңлап, ғаўырласа мақулласқан зәңгилеслери орынларынан турды. Атайы жүйрикти күнде көрип жүрсек те узақ сәббе гүрриңнен кейин ықласларымыз аўа қарап, айланшықлағанлардың арасында мен ҳәм бар едим, деген Алланазар дайымның көзлери жайнап қоя берди.
Қарақалпақстан хабар агентлиги