I
Cуўы қумайтланған бир әзим дәрья
Руўҳым арқалы ағып барады.
Демиккен ең соңғы балықлар онда
Есеңкиреп қалаш қағып барады.
Бурқып аққан ылай суўда сайранлап,
Дәрьядан теңизге булқынып ойнап,
Еркин түсер еди. Жоқ енди ол ўақ,
Суўы кесилген соң нағып барады?
***
Муз түсерде туўлап ол ҳасыл балық,
Қызыл суў теңизге гүўлеп жеткенде,
Дәрьяның көп узақ өрине барып,
Уўылдырық шашар еди көклемде.
Гүмис шабақларын дүрлетип айдап,
Көк теңизге келер еди масайрап…
Енди ҳәлден тайып. жигери қайнап,
Теңиз тәңирисинен мәдет күткендей.
***
Теңиз тәңириси жоқ. Бар болғанда да,
Бәлки бул жағысты умытар еди,
Сайран етип алыс океанларда,
Бизге деген кеўлин суўытар еди.
Үлкен хожалығын жиберип ходқа,
Мүмкин өтер еди хозрасчётқа…
Бир «көл» қурыды деп ким берер сотқа?
Көлденең табысқа қунығар еди…
***
Тубаласа иркип күшли ағысын,
Дәрьялар теңизге жете алмас екен.
Теңиз таслап өз мәңгилик жағысын,
Тәғдирине илаж ете алмас екен.
Балық ойнар шалқар суўдың тусында,
Теңиз алып кеткен балық, қусын да.
Адамның ең әззи жери усында:
Өз ўатанын таслап кете алмас екен.
***
Суўға не? Бәри бир қайда толғанда,
Жаңа жағысларды жатырқай билмес.
Қай жерде суў болса, шағала сонда,
Қырғақтың қымбатын қәдирлей билмес.
Қалса оның туўған жери қала ма,
Муҳаббаты, жаслық өмири қала ма,
Ата-бабасының қәбири қала ма?
Инсандай сағынып қәдирлей билмес…
***
Қумшаўыт жағыста ойға таламан,
Шаңғыт көз аштырмас, жүзиң көринбес,
Ески ултан менен кетип бараман,
Қайырылсам, артымда изим көринбес.
Кемелер қаўсаған қайырда тозып,
Көрсең жүрек сызлар, дәртлериң қозып.
Қанша қарасам да мойнымды созып,
Көз ушында көк теңизим көринбес.
***
Ҳәзир дәркар емес маған той-байрам,
Аўлақ жүрип қыял сүргим келеди.
Бул апат ислерден ақыллар ҳайран,
Себеплерин серлеп билгим келеди.
Тасыўдан аўыллар жаўраған гезде,
Бурын қурбан берген дәрья, теңизге.
Қайтып берер болса Аралды бизге,
Жанды қурбанлыққа бергим келеди.
***
«Зәрредей пайда жоқ сениң жаныңнан»
Деп күлгендей гүўлер дузлы самаллар.
Гүзги күн сығыраяр асырылып шыңнан.
Тамыры жалаңаш жатар томарлар.
Кеше толқып жатқан қайырды қара!
Қанлы урыс болғандай қып-қызыл сора.
Бир ғарры үш ешки менен аўара,
Алыстан аўыз суў тасыр ҳаяллар.
***
Той тарқаған алаң яңлы әтирап,
Жағыста аўыллар жетим қалғандай.
Суўсыз балықшының иси патырат,
Кемеси көшкисиз кетип қалғандай.
Алыс океанның балығын аўлап,
Траулерден төгип, поездлар жаллап,
Сол «алтын балыққа» ислер комбинат,
Жүзди сарыплап, бирди пайда қылғандай.
***
Соныңдай мәрт еди бунда адамлар,
Даўыл ҳәм толқында сыннан өткендей.
Хош кеўилли, еден еди адамлар,
Бекире кеспелеп қонақ күткендей.
Қыста муздан-музға секирер еди.
Даўылда көк толқын өкирер еди.
Шадлығын, руўҳын, бекирелерди
Енди бәрин биреў урлап кеткендей.
***
Сабыр-тақаты жоқ, шурт минез болған,
Кимлер өз елинен шығып баратыр,
Кимлер Сарықамыс дей ме, қайлардан
Балық излеп, азап шегип баратыр.
«Таслап ата мәкан Үрге, Шегеңди,
Қоңыратқа барыл салы ек енди».
Қайдағы бир Поладзада дегенди
Және әлле кимди сөгип баратыр…
II
Бир мәрмер дача тур гөне жағыста,
Кешки жолаўшының қыялы яңлы.
Алтын пляж еди бул аўлақ туста,
Периўза аспанлы, мәрўерит таңлы.
Шөлдиң саратаны ҳәўирли ўақта,
Не адамлар келер еди қонаққа.
Көк толқын еркелеп аппақ аяққа,
Бейиштиң бул да бир тымсалы яңлы.
***
Ҳәмелдарлар жутып бейиш ҳаўасын,
Бунда дем алыўға көп келер еди.
Арнаўлы самолёт, ҳәңлеген машын
Сыйлы қонақларды жеткерер еди.
Хрусталь жамларда шайқалып шарап,
Салқын шардәреден теңизге қарап.
Ханымлар шөллесе «боржоми» сорап,
Ханның қызынан да өткерер еди…
***
Рәҳәтли күндиз, пайызлы ақшам,
Сүңгип шыққаныңда салқын суў қандай!
Бес күнлик дүньяға қутлы қонақсаң,
Сезерсең енеден қайта туўғандай.
Бийсәўбет адамлар келе алмас еди,
Не болып атқанын биле алмас еди.
Күни кеше ғана бул ырас еди,
Енди көрген түстей, таңғы думандай.
***
Бирақ бул түс емес, болды ҳәммеси,
Жақсылық-жаманлық шабырсып кетти.
Даңқ, дүнья, ҳәзликке көп аўып еси,
Ағамлар дурыс жолдан ғабырсып кетти.
Дәслеп хызмет еткен болды берилип,
Кем-кем кисилиги тутты керилип.
Ақырсында минген музы бөлинип,
Сең жүрер алдында абыржып кетти…
III
Не ғәлетий дәўир! Адамыйзатқа
Жақсылық ушын жан аямас заман.
Бир жағынан өзин айдап апатқа,
Аяғы астына қарамас заман.
Ақыллы, билимли, сумлықлы, сада,
Көк тыйыны түссе болардай гәда.
Көз алдында көк теңизин жойтса да,
Жуўабын ҳеш кимнен сорамас заман.
***
Мийрибанлық жас сорғалап бетине,
Уядан бир мәйек алмаған заман.
Жерик болып аққуў қустың етине,
Сыңсыўына қулақ салмаған заман.
Ҳәр қызғыш өз көлин қорыр бул ўақта,
Ҳәр ким мурап өзи суў ишкеп жапқа.
Бир сайғақты тиркеп «қызыл китапқа»,
Мың кийиктиң басын жалмаған заман…
***
Я инсап, адамлар не деген дана!
Ўәжлескенде бир-биринен өткерер.
Жәбир көрип атса тәбият ана,
Сөйлеп-сөйлеп сөз тарашын жеткерер.
Биреўлер -ийеси мийримли жүздиң,
Биреўлер –ийеси тойымсыз көздиң.
Биреўлер қурыўын тилеп теңиздиң,
Соннан ләззет алып, сулыўлық көрер…
IV
Гүрсинген ҳаўазың тур қулағымда,
Көз алдымда ақшам жарға урғаның.
Жадырап күн шығып, жел басылғанда,
Қыз минезли жуўас болып турғанын.
Таўлар шөгип жерге кирмеген шығар
Жулдызлар ҳәм бирден сөнбеген шығар.
Дүнья ҳеш ўақта да көрмеген шығар:
Бир майданда теңиз қурып қалғанын…
***
Хош, теңиз, сүйиклим! Жаралы жандай
Өлим ҳалатында урасаң ҳаллас.
Мениң қайғым амфибия-адамдай,
Сенсиз қырда жасап саўа бола алмас.
Сени сум әжелге еткен гирипдар
Үш жаўыз қылмыскер еле де жасар.
Ҳеш ўақ қолға түсип, сотланбас олар,
Ҳеш прокурор оған айып тағалмас.
***
Ол үш жынаятшы арамызда бар:
Бири – бийпәрўалық медузалары.
Гилкилдеп толқынсақ бетинде жатар,
Муздай суўық жәнлик, жоқтай ҳазары.
Сездирмей денеңди жаралар әстен,
Гүлшанларды басар соралар әстен,
Теңиз қурып, дәрья тубалар әстен,
Онда болмас мийрим, ҳүждан азабы.
***
Ол үш жынаятшы санамызда бар:
Бири – өзимшиллик, тәкаббыр жартас.
Аяғына бас урса да толқынлар,
Турар ызғарланып, жүзин жылытпас.
Шортан шабақ көрсе, жутпаға тайын.
Шортанды да бирақ қуўалар жайын.
Өзинен зор шықсаң ғана ағайын,
***
Осал келсең, қапталына жуўытпас…
Ол үш жынаятшы арамызда бар:
Бири – осамаслық, ой жоқ басында.
Пайда ҳәм даңқ ушын кесиўге таяр
Өзи минип турған тал шақасын да.
Тек бүгинги табыс-ең бас әрманы,
Келешек – олардың бийпул қурбаны.
«Бизден соң суў бассын мейли дүньяны»
Деп жазар олардың қәбир тасына…
V
Бул үш қылмыс қамалларын бузыўға
Адамзат бир зор атланыс қылажақ.
Жаңаша ойлаўдың күни қызыўда,
Шынлық толқынлары ҳәўиж алажақ.
Басқа менен урысып үйренген Адам
Өзине урыс ашар, байрағы – ҳүждан.
Бул, шайыр айтқандай, «Барлық урыстан
Уллы ҳәм бирден-бир урыс болажақ».
***
Ҳүждан азабында өртенип адам,
Перзент анасынан кеширим сорап,
Мийрим сүти сонда ийип қайтадан,
Теңиз болып толқыр ана тәбият.
Ҳағлап қудайымның дәрьялары да,
Тоғайлар маўжырап тыныш таңларда,
Теңиз еркелер өз жағысларына,
Сен ҳәм биз ол тойда болмаймыз бирақ…
Апрель. 1988-жыл.
Ибрайым ЮСУПОВ.
Қарақалпақстан хабар агентлиги.