Пикирлер кесилиспесинде
Билимди баслап бериўши бас китап-«Әлипбе» ниң халықтың, жәмийетшиликтиң нәзеринде ҳәм қадағалаўында болыўы тәбийғый қубылыс және бир жағынан қуўанарлы жағдай. Әсиресе, миллет келешегиниң тырнағын қалаўшы бул бас китаптың сапалы шығыўына тилеклес болып, орынлы сын айтып, авторларға кеңесгөй болыў да үлкен ийгиликли ис. Ал, сабақлықтың сынын айтып, мин үстине минди мингестирип, «Жаў кеткен соң қылыш жалаңашлаў» кимге болса да пайда келтирмеси анық.
Соның ушын да, бираз күн алдын жәмийетшиликте додалаўларға себеп болып атырған «Әлипбе» (Ташкент-2021) сабақлығы туўралы айтылып атырған пикирлерге бийпарық болмағанымыз ушын биз де өз пикиримизди билдириўди мақул көрдик. Өйткени, бул сабақлыққа байланысым болмаса да, сабақлықтың жазылыў процесиниң тиккелей гүўасы болғаным ушын мәселеге азы-кем айдынлық киргизиўди ҳәм устазлық, ҳәм адамгершилик ўазыйпам деп билемен.
Ең дәслеп сөзди билимлендириўдеги оқытыў методикасының жаңаланыўына байланыслы оқыў бағдарламасындағы түпкиликли өзгерислер, яғный билим бериў концепциясындағы ҳәм сабақлықлардың дүзилисиндеги жаңаланыўлардан баслаў орынлы. Себеби, әйне усы фактор бүгинги күнде сабақлықлардың жаңа әўладының пайда болыўына тийкар болып атыр. Демек, сабақлықлардың жаңа әўлады деген не? Бул сабақлықлар қалай жаратылыў керек?
Ҳәзирги сабақлықларға қойылып атырған талапларға көре бундай сабақлықты жаратыў бирнеше қәнигелердиң қатнасыўында әмелге асырылыўы көзде тутылған. Бүгинги сабақлықлар бурынғыдай тек қара сөзлерден ибарат емес.
Мәселен, ҳәзирги сабақлықлар дүзилиси бойынша дәслеп оқыўшыны өтилетуғын теманың тәбиятына алып кириў ушын текстлердиң берилиўи, кейин теманың теориялық анықламасы, оннан соң оқыўшы өтилген теориялық теманы терең өзлестириўи ушын қосымша аудио ҳәм видео материаллар, анимациялы көргизбелер усынылыўы ҳәм берилген темалардың мазмуны сәўлеленген иллюстрациялар менен безелиўи сыяқлы бирнеше басқышларды өз ишине алады. Әлбетте, бул басқышлардың әмелге асырылыўы китап авторларынан үлкен изленисти, ўақытты және жигерди, пидайылықты талап етеди.
Ал, енди усы басқышлардың ҳәммесин баланың жас өзгешелигине сай түрде теманың мазмуны менен, ең баслысы, ана тилимиздиң миллий өзине тәнлигин сәўлелендирип, миллеттиң уғым-түсиниклери менен үйлесимлиликте бериў китаптың ең бас ўазыйпасы саналады. Сабақлық жаратыўшылардың дөретиўшилик ҳәм педагогикалық, дидактикалық, методологиялық шеберлиги нәтийжесинде ғана бул мақсетке жетиў мүмкин.
Биз дыққат қаратып отырған «Әлипбе» (Ташкент-2021) сабақлығының айрықша жетискенлиги сыпатында авторлар тәрепинен китаптағы темаларға мысаллар таңлаўда ҳәм олардың мазмунын бериўде қарақалпақ халқының миллийлигин сәўлелендириўге көбирек ҳәрекет етилгенин атап өтиўимиз дәркар.
Мәселен, китаптың ең биринши бетинде-ақ, қарақалпақ миллий нағыслары менен безелген кийимдеги ер балалардың аяқ ойыны пайытынан үзинди берилген. Китаптың дәслепки бетлери «Билимлер күни», «Алтын қағыйда», «Үлкемизде гүз» темалары менен басланып, шаңарақ ҳаққындағы түсиниклер менен даўам етеди. Демек, балалар дәслепки сабақларда мектеп пенен танысып, мектепте өзин тутыў қағыйдаларын үйренгеннен соң, олар енди өзлерин, ата-анасын, шаңарағын устазларына, досларына тәрийплеў керек. Усы орында миллий нағыслы баў-шуўлар менен безелген қарақалпақтың қара үйинде, шаңарақ дәстурханы әтирапында отырған адамлардың сүўрети берилген болып, сүўретте майда детальларда да қарақалпақ халқына тән түсиниклер жәмленген. Айтайық, қабырғаға илиўли миллий саз әсбапымыз дуўтардың өзинде де үлкен мәни бар.
Оннан соң туўысқанлық қатнаслар туўралы шырайлы миллий нағыслы кийимлердеги адамлардың сүўретлери де оқыўшыларға тартымлы тилде шайыр Ж.Өтениязов авторлығындағы қосық пенен түсиндирилген.
Мысалы: Бар мениң де дайы атам,
Тағы–дайы кемпир апам,
Ул-қызларын «дайым» деймен,
Ҳәзил сөзге қайым деймен.
Дайы әжапамның перзентлери,
«Бөле» болар маған бәри,
Кимлер мени «дайы» дейди,
Ким «жийен» дер? Ким биледи? Қосық бала тилине сай, жеңил, буўын санлары да қысқа, және баланы ойланыўға, пикирлеўге мәжбүрлейтуғын сораўлы пишинде жуўмақланған.
Усы жерде анықластырып кететуғын мәселе: социал тармақларда дайы-жийен ҳаққындағы қатарлар көп додалаўға себеп болды, лекин, ол мысал «Әлипбе» сабақлығынан алынбаған. Бирақ, шаңарақ туўралы Ш.Атамуратова қәлемине тийисли қосыққа айтылған сын пикирлер шын екенин де мойынлаўымыз керек. Өйткени, қосық еки шуўмақ болса, «бол» көмекши фейили ҳәр түрли формада бир неше рет қайталанған. Әлбетте, қосықтағы бундай стильлик қайталаныўлар қосықтың көркемлилигине унамсыз тәсир етеди. Олай болса, бул жерде және бир сораўға жуўап бериў зәрүрлиги бар. Бул қосықтың көркемлилигине қосық авторы айыплы ма, ямаса, сабақлық авторлары ма?
Бизиңше, жуўап жүдә әпиўайы, гәп қосық ҳаққында болса, онда қосық авторы жуўапкер. Ал, гәп сабақлықтағы шаңарақ темасы туўралы болса, онда оған көркемлиги төмен қосықты таңлаған сабақлық авторларын гинаратлаў керек болады. Сонда шешим қәне?
Айыпты бир-биреўден излеў, айыпкерди табыў бизге қандай пайда береди? Мен жоқарыда бүгинги сабақлықлардың жаратылыўы бирнеше қәнигелердиң қатнасында әмелге асырылатуғынын бийкарға атап өтпедим. Сабақлық жаратыў бул бир уллы қубылыс, үлкен процесс.
Әсиресе, Ана тили, Әлипбе, Оқыў китабы сыяқлы миллий руўхымызды, өзлигимизди өзинде сәўлелендиретуғын сабақлықларға тек авторлар жуўапкер болып қалмаўы керек. Оған жазыўшы, шайыр, сүўретши сыяқлы қәнигелердиң де дөретиўшилик шеберлиги зәрүр. Олар да балалар тилине сай, темаға сәйкес көркемлиги жоқары қосықлар жазып, жас әўладтың ой-санасын байытыўға көркем сөз бенен үлес қоссын. Демек, китап мазмунының жоқары, тыянақлы, әндамлы болыўына онда қатнасатуғын, китапта исми-шәрийпи тилге алынатуғын көпшилик қәнигелер де авторлар менен бирге ат салысыўы, зәрүр пайытта жетерли дәрежеде авторларға айтылған сынды бирге желкелесиў керек болады. Усыны барлық қәниге дурыс аңласа ҳәм китапқа бирге күш-жигерин сарпласа, мине, мәселениң шешими усында…
Енди және «Әлипбе» китабының мазмуны ҳаққында. Китапта темалар мазмунының логикалық избе-излигин сақлаў ушын «А» ҳәрибинен соң «Н» ҳәм «Т» ҳәриби бериледи. Бала қәлемди қолына алыўдан үйренетуғын ең дәслепки сөзи – АТА-АНА! Китаптың «А» ҳәриби берилген бетлери халқымыздың миллий асық ойыны туўралы сүўретлер менен безелген. Оқыўшылар асық ойын туўралы видеоны арнаўлы дәстүр жәрдеминде тамашалаўы мүмкин. Ал, «Ы» ҳәриби берилген беттеги ылақ ойыны ҳаққындағы сүўретлер арқалы балалар ойын туўралы дәслепки мағлыўматлар менен танысады.
Китапта район-қалалардың берилип барылыўындағы мақсет те дурыс қойылған. Бала ең дәслеп өзи жасап атырған орталық туўралы мағлыўматқа ийе болыўы, өз елиндеги қала, район атамаларын билиўи тийис. Бул мағлыўматлар соңынан жоқары классларға өткен сайын ҳәр бир қаланың, районның республика турмысындағы социаллық-экономикалық, тарийхый әҳмийетин де Ана тили сабақлықларында география пәни менен байланыслылықта түсиндирип барыў арқалы оқыўшыда тәбийий ҳәм социаллық-экономикалық объект, процес ҳәм ҳәдийселер, ўатанымыздың тәбийий шараяты ҳәм байлықлары, халқы ҳәм экономикасы, жәмийет ҳәм тәбияттың қатнасы, тәбияттан ақылға сай пайдаланыў ҳәм ислеп шығарыўды дурыс шөлкемлестириў, глобал ҳәм аймақлық машқалалар ҳаққында илимий-әмелий түсиниклерин, еркин пикирлеў, карталардан пайдалана алыў, географиялық билимлерин әмелде қоллаў уқыплылығын қәлиплестириўге бағдарланған.
Буннан басқа китаптағы тема мазмунын байытыўшы Ерназар Алакөз, Алланияз қаҳарман, Еркинбай Қутыбаев сыяқлы миллий мақтанышларымыз туўралы кишкене текстлер де жас нәўшелер жүрегинде қаҳарманлық, пидайылық туйғыларының дәслепки ғумшаларының урқан атыўына себепши болары анық.
Әлбетте, бундай туйғылардың жас әўлад қәлбинде мәңги мөрлениўине «Әлипбе» китабының әҳмийетине ҳүкимет дәрежесинде итибар ҳәм ғамхорлық етилиўи де үлкен тәсирге ийе. Мәселен, қазақ «Әлипби» китабына тиккелей ел басшысының алғы сөз жазып, Ел басшысы сыпатында аталық нәсиятын айтыўы, әлбетте, миллеттиң бас китабы-«Әлипбе» ниң мазмунына, әҳмийетине деген үлкен итибардың көриниси.
Әлбетте, китаптың жетискенлиги менен бир қатарда кемшилиги де болыўы тәбийғый. Мәселен, китапта ««Парацетомол» дәрисиниң рекламасы» деп қызғын «додаланған» орынлар бизиң де кеўлимизге қонымлы емес. Бирақ бир нәрсени умытпаў керек: елимиздеги соңғы еки жылдағы ўақыялар (тажлы вирус) себебинен тыныш-пәраўан дәўирдегилерден парықлы рәўиште дәри-дәрмақлар атамаларының турмысымызда қолланыў жийилиги артты. Усы сынақлар тәсиринде халықтың медициналық саўаты да жетилисип, дәрилер туўралы халықтың көп түсиниклерге мағлыўматларға ийе болып атырғаны сыр емес. Шыпакер көриги, емлениў бизиң руўхый-социаллық турмысымыздың ажыралмас бөлегине айланды. Ҳәзир арнаўлы түрде вирусқа қарсы емленбегенлерге жумыс бериўши жумыс бермеўине ҳақылы екенлиги туўралы ҳүкимет комиссиясы қарарлары әмелде.
Бизиңше, авторлар да китапқа бул мысалды саналы рәўиште, дәрилерди үгит-нәсиятлаў ушын емес, ал, турмыстағы усы ўақыялар ҳаққындағы ойлар сериппесинде киргизген болса итимал. «Әлипбе» китабы ҳәр жылы баспадан шығады. Келеси басылымда бул кемшиликти сапластырыў қыйын емес.
Айтажағымыз, китап туўралы пикир айтылғанда, пикирлер қәтени үлкейтип көрсетиўге емес, оны қәйткенде дүзетиўге болатуғыны туўралы усыныс ҳәм шешимлер менен бирге жақсысы да жасырылмай, жаманы асырылмай айтылса ғана биз китапқа ҳәм келешек әўлад билимине ҳақыйқый жанашырлық көрсеткен ҳәм кемшиликлердиң сапластырылыўына үлес қоса аламыз.
Сөзимиз жуўмағында китап авторларына буннан былай еле де сергеклик, пидайылық, сарқылмас күш-жигер тилеп қаламыз!
Гүлбаҳар Бегмуратова,
Нөкис қаласындағы Президент мектеби муғаллими, филология илимлери бойынша философия (PhD) докторы
Қарақалпақстан хабар агентлиги