Күни кеше «Telegram», «Facebook» социаллық тармақларында жас әдебиятшылар Муса Жийенбаев ҳәм Гаўҳар Зинатдинованың авторлығындағы «Жуўаплы редактордың «жуўапкерсизликлери» ямаса Муратбай Нызановқа ашық хат»ы жәрияланды. «Билим» баспасының директоры, халық жазыўшысы Муратбай Нызановқа жолланған ашық хат социаллық тармақларда қызғын пикир-таласларға себеп болмақта. Қарақалпақ әдебияты классиклери ҳәм ири ўәкиллериниң шығармаларын басып шығарыў машқалалары бойынша пикир-усыныслар билдирилген усы ашық хатты сайтымыз арқалы оқырманларға усыныўды мақул көрип отырмыз.

«Ассалаўма әлейкум, Муратбай аға! Жақын жылларда сизиң жуўаплы редакторлығыңызда әдебиятымыздың ең көзге көринген шығармалары басылып шықты. Бул китапларды көрип нәрестедей қуўанғанымыз өз алдына. Бирақ, бул қуўанышымыздың «жүзинде де дақлар бар екен»… Сонлықтан, биз – әдебият әлипбесинде енди ғана ҳәрип танып атырғанлар, азы-кем «жаслық етип» сизге ашық хат жоллаўға қарар еттик.

Классикалық әдебиятымыздың көрнекли ўәкили Бердақ шайырдың қолжазбаларындағы айырым сөзлердиң колланылыўындағы өзгешеликлер елеге шекем тартыслы мәселелерден бири екенлиги белгили. Ҳәр басылымда шайыр қосықларындағы сөзлерде азы-кем өзгерислер ушырайтуғынлығын салыстырмалы бақлаўға болады. Бирақ, сөзлер қалып, пүтин шуўмақлардың жоғалып кетиўин қалай баҳалаўға болады?!

Сизиң редакторлығыңызда 2019-жылы басылып шыққан «Қарақалпақ әдебияты дүрданалары» атамасындағы китапта Бердақдың «Жақсырақ» ҳәм «Халық ушын» қосықларына өзгерислер киргизилген. Бул қосықлар әдебиятымыздың классикалық үлгилери есапланып, оларды илимпазларымыз да, китап оқыўшылары да дидактикалық қосықлардың гүлтажы сыпатында баҳалайды. Бирақ, бул еки қосықты оқып отырып бизге қәдирдан болып қалған шуўмақларды таба алмай ойланып қалдық. «Жақсырақ» қосығы жәми 19 шуўмақтан ибарат. 2019-жылғы басылымда болса 12- ҳәм 16-шуўмақлар алып тасланған. 1987- ҳәм 2019-жылғы басылымларды салыстырып көрсек парқ көзге тасланады.

Бул жағдай «Халық ушын» қосығында да гезлеседи. 1987-жылғы басылымда шайырдың «Халық ушын» қосығы 56 шуўмақтан ибарат болса (75-82-бетлер)[1], ал 2019-жылғы басылымында 30 (23-26-бетлер)[2] шуўмақтан ибарат. «Жақсырақ» қосығында 4 шуўмақ алып тасланған болса, «Халық ушын» қосығында 24 шуўмақтың (шығарманың дерлик ярымы ЖОҚ!) алып тасланыўы ҳәр қандай оқыўшыны ойланыўға, буның себебин излеўге ийтермелейди. Шынында да, ҳешбир себепсиз, тийкарсыз бундай көзсизликке жол қойыў ушын редактордың жүдә үлкен «алиби» си болыўы керек! Биз бул қосықларды бирнеше мәрте оқып шықсақ та, оларда жәмийетлик-сиясий қарама-қарсылықты оятыўшы, инсан психологиясына кери тәсир етиўши, ағартыўшылық идеологияға жат пикирлерди ушыратпадық. «Жақсырақ» қосығынан алып тасланған шуўмақларда сол дәўирде жасаған адам атлары келтирилген, ал бул әдебиятшылар ушын да, тарийхшылар ушын да үлкен әҳмийетке ийе. Егер Бердақ қосықларындағы тарийхый ҳәдийселер, адам атлары келтирилген шуўмақлар алып тасланса, кейинги әўлад шайырдың заманы ҳаққында жетерлише түсиникке ийе бола алмайды. Сонлықтан, қосықлардағы текст мәселесине жуўапкершилик пенен қатнас жасаған мақул.

Таслап кетилген шуўмақларды қайғырып жүрген ўақтымызда сиз бизге және бир «соққы» бердиңиз. Бул XX әсир әдебиятымыздың белгили тулғалары И.Юсупов ҳәм Т.Қайыпбергенов шығармаларының басылыўы менен байланыслы. Буны прозамыздағы үлкен тулға Т.Қайыпбергеновтың ҳәммемизге белгили «Қарақалпақ дәстаны» роман трилогиясының биринши китабы болған «Маманбий әпсанасы»нда көриўимизге болады. Бул шығарма автор тири ўақытта 1968, 1979-жыллары басылып шықты. «Маманбий әпсанасы»ның үшинши бөлиминде жазыўшы тәрепинен келтирилген эпиграф сиз редакторлық еткен таза басылымда өзгерип кеткен. Т.Қайыпбергенов романның үшинши бөлимине шайыр У.Хожаназаровтың «Тозады екен, тозады екен бәри де, Тек жулдызлар қалады екен мәңгиге…» деген қатарларын эпиграф етип алған болса, 2019-жылғы басылымда бул эпиграф алып тасланып, Наўайының «Жақсылық ҳәм жаманлықтан ибарат дүнья, Жаманлық көп қырлы, жақсылық нур қупыя»[3] [367.] қатарлары келтириледи.

Бул қалай болғаны? Негизинде эпиграф шығaрмaның тутaс мaзмунынa қaтнaслы aвтoр тәрeпинeн тaңлaп aлынaды. Жaзыўшы эпигрaфты өз идeясын eлe дe тәсирлирeк жeткeрип бeриў ушын, пикирлeрин тoлықтырыў ушын пaйдaлaнaды. Эпиграф нe мaқсeттe қoллaнылғaнлығын ҳeшбир oқыўшы, илимпaз яки жaзыўшы aвтoрдың өзиндeй бoлып aңлaй aлмaйды. Шығaрмa мeнeн тaнысып шыққaн ҳәрбир сaнaлы oқыўшы сoңғы бaсылымдa қoллaнылғaн эпиграфтың рoмaнғa мaзмунлық жaқтaн дa, көркeмлик жaқтaн дa ҳeшқaндaй үйлeспeй турғaнлығын aңлaйды. Бирaқ, әпиўaйы oқыўшы дa aңлaй aлaтуғын нәрсeни Сиздей атақлы жазыўшымыз аңлай алмағанын көрип…

Косық шуўмақларын алып таслап, эпиграфларды өзгерткен «редакторлық атланысыңыз» енди шығарманың атамасын өзгертиўге қарай «жүрис баслады». И.Юсупoвтың 2018-жылы бaспaдaн шыққaн 3 тoмлығының I тoмынa тиккeлeй жуўaплы рeдaктoр болдыңыз. Биринши тoмның 319-бeтиндe кeлтирилгeн «Мeниң үйим» қoсығы шaйыр И.Юсупoвтың 1972-жылы шыққaн «Йoш» китaбынaн aлынғaнлығы ҳәм жaзылғaн жылы (1972-жыл, 6-мaрт) көрсетилген. Таза басылымда қoсық тoлық кeлтирилгeн, aл aтaмaсы өзгeртилгeн. И.Юсупoвтың «Йoш» (1972) тoплaмындa қoсық aтaмaсы «Eкинши eсик»[4] дeп кeлтирилгeн, aл кейинги басылымда «Мeниң үйим»[5] aтaмaсынa алмастырылған.

И.Юсупoв өзиниң ҳәрбир шығaрмaсынa aтaмa тaңлaўдa шeбeр дөрeтиўшилик қaтнaс жaсaғaн. Eгeр бул қoсық шaйырдың дәслeпки қoсықлaрынaн бири бoлғaнындa, бәлким aтaмa тaңлaўдa сәл oлқылыққa жoл қoйыўы ҳaқыйқaт бoлыўы мүмкин eди, бирaқ тaлaнтының әйнe гүллeгeн жыллaрындa жазылған бул қосықтың атамасы дерлик 50 жылдан берли өзгермей турып НЕГЕ 2019-жылы Сизиң редакторлығыңызда өзгерип қала қойды екен?! Бул неткен қупыя сыр болды екен?!… бул тек әдебиятшылар ушын емес, бәлки барлық китап оқыўшылар ушын да талқыланыўы зәрүр мәселе, солай емес пе?

Сизиң бул «искерлигиңиз»диң ҳуқуқый тәреплери авторлық ҳуқуқына байланыслы нызамда Өзбекстан Республикасының авторлық ҳуқуқы ҳаққындағы нызамының 2-бабында  келтирилген, оған көре авторы қайтыс болған шығармаларда автор ҳүкүкы 50 жылға шекем сақланады ҳәм оған ҳешким өзгерис киритиўге ҳақылы емес (https://www.lex.uz/acts/1022944). Егер де «Редактор басылымға белгили дәрежеде өзгерис киритиўге ҳақылы» демекши болсаңыз, 19 шуўмақтан 4 еўин, 56 шуўмақтан 24 ин, эпиграфты ҳәм шығарма атамасын өзгертиўлер Сиз ойлағандай «азы кем» өзгерислер ЕМЕС! Биз буны авторлық ҳуқуқтың бузылыўы, әдебиятымызға деген ҮЛКЕН жуўапкерсизлик сыпатында баҳалаймыз.

Aвтoрлық ҳуқуқын сaқлaў, шығaрмaны рeдaктoрлaғaндa oғaн ҳәм қәнигe-рeдaктoр сыпaтындa, ҳәм китaп oқырмaны сыпaтындa ҳүждaн мeнeн қaтнaс жaсaў күтә жуўaпкeрли мәсeлe. Сонлықтан, бизди қыйнаған ҳәм ғәзеплендирген жоқарыдағы мәселелерди итибардан шетте қалдырмай, ТҮСИНДИРИЎИҢИЗДИ ТАЛАП ЕТЕМИЗ!

Жуўмақ орнында соны айтпақшымыз, биз сизиң әдебиятымыз ушын ислеген мийнетлериңизди қәдирлеймиз. Биз тек ғана бир нәрсени, белгили шайыр-жазыўшыларымыздың шығармаларын толық, өзгериссиз оқыў заўқын, китап оқыўшысы ғана аңлайтуғын китап қуўанышын қәлеймиз.

Ҳүрмет пенен, Муса Жийенбаев, Гаўҳар Зинатдинова.

Нөкис қаласы.

[1] Бердақ. Сайланды шығырмалары. Нөкис. «Қарақалпақстан». 1987, 75-82-б.

[2] Бердақ. Сайланды шығырмалары. Нөкис. «Билим». 2019, 23-26–б.

[3] Қайыпбергенов Т. «Маман бий әпсанасы», Нөкис, «Билим», 2019, 367-б.

[4] Юсупов И. «Йош». Нөкис, «Қарақалпақстан», 1977, 34-б.

[5] Юсупов И. «Таңламалы шығармалары». III томлық, I том.  Нөкис, «Билим», 2018, 319-б».

P.S.: Ашық хат авторларының пикирлери өзлерине тийисли болып, агентликтиң көзқарасын билдирмейди.