Ер шарининг атиги беш ҳудудида сайғоқлар яшайди. Шулардан бири Устюрт кенгликларидир. “Қизил китоб”га киритилган сайғоқлар ҳудуд экотизимини сақлашда муҳим аҳамият касб этиб, чўлларнинг асл табиий мувозанатини барқарорлаштиришга хизмат қилади.
Ажойиб саҳро жонивори ҳақида ривоятлар кўп.
Одам Ато ерга тушгандан кейин барча жонзот Буюк Аллоҳнинг ўринбосарини кўргиси келибди. Шу вақтда энг биринчи марта Одам Атони кўрган сайғоқ экан. У “Аллоҳнинг халифаси ерга тушди” деган хабарни эшитганда Устюрт саҳросидан Жидда тоғига қараб юрган. Одам Ато билан Момо Ҳаво Жидда тоғининг этагига уй қуриб, тирикчилик қилаётган экан.
Сайғоқ узоқ йўл юриб, чарчаб, Одам Атонинг турар жойига етганда қулайди. Одам уни кўтариб олиб, уйига олиб келади ва унга анжирнинг япроғини бериб сақлайди. Одам Ато меҳр-муҳаббат билан унинг тумшуғидан сийпалаганини яхши кўрар экан. Алайҳиссаломнинг қўли теггани учун кийикнинг тумшуғи бошқа ҳайвонлардан ўзгача, гўзал экан. Орқасидан сийпаганда, танасидан хўш ҳид тарқалибди. Оёқларини сийпаганда туёғига жон кирибди ва қуш ҳам ета олмайдиган чопқир жониворга айланибди. Туёғи минг хил дардга даво бўлибди. Кўзидан ўпганда юзи чиройланиб, кўзлари энг сулув ҳайвонга айланади. Шохидан ушлаган экан унга ҳам шифобахш хосият ато қилинибди. Пайғамбарнинг кафти белига тегганда, бўғоз вақтида ичидаги улоғининг жинсини хоҳишига қараб ўзгартира оладиган бўлибди.
Сайғоқнинг атайлаб келганига кўнгли тўлган Одам Ато:
– Жониворим, мен сендан розиман. Арзинг бўлса айт. Меҳрибон Аллоҳдан дуо қилиб бир муҳтожингни битирай, – дейди. Шунда кийик:
Одам Ато Аллоҳга сайғоқнинг арзини етказиб, қийинчиликлардан қутқарибди. Шундан буён Аллоҳнинг амри билан кийиклар болалайдиган вақтда саҳроликларда ҳашаротлар чиқмайдиган салқин бўлади. Буюк Аллоҳ шу вақтда қашқирнинг кийикка бўлган нафсини ҳам тияди. Улоқлар подага қўшилгунча қашқирлар уларга яқинлаша олмайди. Ёш кийик учун махсус саҳрода туятовон деган чўп ўстиради. У фақат кийик болалайдиган вақтдагина кўкариб, кўклаб, кичкина улоқларга озуқа бўлар экан.
Кийик Буюк Аллоҳнинг халифасини кўриб, қўлидан ем ейди ва мақсади бажарилгандан сўнг очиқ саҳроликка қайтмоқчи бўлади. Шу вақтда Одам Ато унга оқ фотиҳасини беради. Шундан бошлаб кийик муқаддас саҳро ҳайвонига айланибди. Уни ноҳақ ўлдирган киши Одам Атонинг қарғишига учрайди, деган тушунча бор.
Диний ривоятларда Одам Ато ерга тушган вақтда жаннатдан анжирнинг бешта япроғини олиб тушган экан. Япроқларнинг бирини асалари, бирини ипак қурти, бирини кийик еган дейишади. Қолган иккисини Одам Ато ерга эккан. Кийик жаннат мевасини егандан кейин табаррук жонзотга айланибди.
Халқ оғзида жуда кўп айтилган ривоятлардан бирида Муҳаммад пайғамбар кийикни қутқараман деб жонини қурбон қилибди.
Бир вақтлари кийик овчининг қурган тўрига тушиб қолибди. Кийикни пайғамбар намоз ўқиётганда кўради. Дарҳол отига миниб, овчининг тузоғига борибди. Қараса овчи ўлжасини бўғизлай деётган экан. Пайғамбар овчига:
– Кийикни озод қилиб, менинг жонимни ол. Қурбонинг бўлай, фақат кийикни ўлдирма,-деб ёлворади.
Овчи пайғамбарнинг меҳр-шавқатини кўриб, кийикни бўшатиб юборади.
Халқ орасида “кийикни ноҳақ ўлдирма”, “кийикка Муҳаммад пайғамбар қалқон бўлган”, “кийик учун пайғамбар жонини берган” деган насиҳат кенг тарқалган. Кийикни ўлдирса, Муҳаммад пайғамбарнинг қарғиши уради, деган ирим ҳам бор.
Ривоятлардан хулоса шуки, сайғоқларнинг бош сони кўпайишига ҳар биримиз ҳиссамизни қўшишимиз керак. Зеро, сайғоқ Аллоҳнинг назари тушган жонзотдир.