Яқинда Туркия президенти Режеп Таййиб Эрдоған  Украинадаги вазият сабабли бир қатор мамлакатлар қуролланиш пойгасига киришди, ҳолбуки улар бир вақтлар қуролланиш пойгаси мамлакат бюджети учун ортиқча юк деб ҳисобларди, деган фикрни билдирди.

Айниқса, “Россия-Украина урушидан кейин хавфсизлик тушунчаларида туб ўзгаришлар юз берди. 5-10 йил аввал мудофаа бюджети учун ортиқча юк деб ҳисоблаган давлатлар қуролланиш пойгасига киришди. Туркия ана шундай давлатлардан бири.

“Мудофаа стратегиясига сармоя киритиш жуда эрта бошланган. Мамлакатимиз эришган муваффақиятларнинг ҳеч бири тасодиф эмас”, деди Эрдоған Анқарада Миллий разведка ташкилоти (МИТ) ташкил этилганининг 97 йиллиги муносабати билан сўзлаган нутқида.

Дарҳақиқат, дунёда юзага келган геосиёсий вазият қуролланишга ва ҳарбий техникаларга бўлган талабни кескин ошириб юборди. Натижада дунёдаги таниқли мудофаа компаниялари рекорд даражада буюртмалар рўйхатини шакллантирмоқда. “Financial Times” газетасининг ёзишича, дунё бўйича мудофаа буюртмалари 10 фоизга ортиб, 15 фоизлик рекорд кўрсаткичга яқинлашмоқда. Мисол учун, йирик мудофаа компаниялар 2023 йилнинг биринчи ярмида 764 миллиард долларлик буюртмалар бўйича умумий захирага эга бўлган.

Дунёдаги энг йирик мудофаа компанияларининг буюртмалар китоби сўнгги икки йил ичида геосиёсий кескинлик, жумладан, Украинадаги можаролар фонида 10 фоиздан ортиқ ўсганидан сўнг рекорд даражага яқинлашди, деб ёзади “Financial Times” 15 та йирик қурол ишлаб чиқарувчилари таҳлилига таяниб. Газетанинг ёзишича, 2022 йил якунига кўра, уларнинг умумий буюртмалари 777,6 миллиард долларга етган. Шу билан бирга, жорий йилнинг биринчи олти ойида ушбу пудратчиларнинг умумий буюртмалари 764 миллиард долларни ташкил этди.

Нашрнинг қайд этишича, ҳукуматлар ҳали ҳам буюртма беришда давом этмоқда, бинобарин, иш ҳажми ҳам шунга яраша ортиб бормоқда.

Нашр таҳлил қилган корхоналар рўйхатига Американинг “Lockheed Martin”, “General Dynamics” ва “Boeing”, Буюк Британиянинг “BAE systems”, Германиянинг “Rheinmetall” ва Жанубий Кореянинг “Hanwha Aerospace” компаниялари киритилган. Таҳлилларга кўра, мазкур компаниялар ичида “Hanwha Aerospace” компанияси янги буюртмаларнинг энг катта ўсишини қайд этган, яъни, буюртмалар икки йил ичида етти баравардан кўпроқ ўсган. Нашр экспертларининг таъкидлашича, Жанубий Корея ишлаб чиқарувчиларида 2020 йилдаги 2,4 миллиард доллардан 2022 йил охирида 15,2 миллиард долларгача ўсиш кузатилган.

Жанубий Кореядаги ушбу энг йирик қурол ишлаб чиқарувчи корхонаси К-9 ўзиюрар танк-замбарагини ҳам ишлаб чиқаради. Нашрнинг қайд этишича, компания Украина, хусусан, Польша билан боғлиқ буюртмалардан катта фойда кўрган.

Стокголм халқаро тинчлик тадқиқот институти (Sipri) маълумотларига кўра, Жанубий Корея 2022 йилда қурол сотиш бўйича тўққизинчи ўринга кўтарилган. Холбуки, асримиз бошида Жанубий Корея бу борада 31 ўринда эди.

Немис танк ишлаб чиқарувчиси Германиянинг “Rheinmetall” компанияси эса Украинада жанговар ҳаракатлар бошланганидан кейин «бенефисиар» компанияга айланди дейиш мумкин, деб ёзади нашр. Компаниянинг бажарилмаган буюртмалари ҳажми деярли икки баравар кўпайган. 2020 йилда ҳали бажарилмаган буюртмалари 14,8 миллиард доллар бўлган бўлса, ўтган йил охирида ушбу кўрсаткич 27,9 миллиард долларгача ўсган. 2023 йилнинг олти ойида компания 32,5 миллиард долларлик буюртмаларни бажара олмади.

“Financial Times” ёзишича, Буюк Британиянинг “BAE systems” компанияси буюртмалари ҳажми 2022 йилда 61,8 миллиард доллар эди, ҳозир у 70,8 миллиард долларгача ошган. Бунга сув ости кемалари, фрегатлар ва қирувчи самолётлар каби мавжуд дастурларга янги буюртмалар сабаб бўлган.

Газетанинг ёзишича, қурол-яроғга бўлган доимий талаб инвесторларнинг ушбу соҳага қизиқишини оширмоқда. Натижада MSCI Глобал саноат акциялари индекси сўнгги 12 ой ичида 25 фоизга ўсган. Европанинг “Stoxx” аэрокосмик ва мудофаа саноати акциялари индекси худди шу даврда икки баравардан кўпроқ ошди.

“Sipri” маълумотларига кўра, жами глобал ҳарбий харажатлар 2022 йилда реал кўринишда 3,7 фоизга ошиб, 2,240 миллиард долларни ташкил қилди. Европада ҳарбий харажатлар 30 йил ичидаги энг жадал суръатда ўсган. Бунга табиийки, минтақа ҳукуматлари Украинага кўрсатилган ёрдам туфайли бўшаб қолган миллий захираларни тўлдириш учун ўқ-дорилар ва танкларга янги буюртмалар эълон қилгани сабаб бўлди.

Шу билан бирга, “Sipri”нинг 100 та энг йирик компаниялар бўйича таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, 2022 йилда қурол-яроғ ва ҳарбий хизматларни сотишдан тушган даромад 597 миллиард долларни ташкил этган, бу эса талаб кескин ошганига қарамай, реал кўрсаткичларда 2021 йилга нисбатан 3,5 фоизга камдир.

Статистик маълумотларга кўра, 2018 йилдан 2022 йилгача дунёда энг кўп қурол сотиб олган мамлакат Ҳиндистон ҳисобланади. Дунёдаги жами қурол импортининг 11 фоизи ушбу мамлакат ҳиссасига тўғри келган. Ҳиндистон импорт қилган қуролларининг 45 фоизга яқинини Россия етказиб берган. Йирик қурол харидорлари рўйхатида иккинчи ўринда  9,6 фоизлик улуш билан Саудия Арабистони бормоқда, учинчи ўрин эса Қатар давлатига тегишли, дунё бўйича жами импортнинг 6,4 фоизи ушбу Форз қурфази мамлакати ҳиссасига тўғри келган. Австралия (4,7фоиз) ва Хитой (4,6фоиз) эса кучли бешликдан жой олган.

Яна бир таҳлил компанияси – “Agency Partners” эксперти Ник Каннингемнинг айтишича, сиёсат ва бюджетларни ишлаб чиқиш ва буюртма бериш муддати шунчалик узоқки, натижада Украинадаги можаронинг таъсири эндигина буюртмаларда намоён бўлиб, даромадда ҳали акс этмаяпти. Таҳлилчининг таъкидлашича, буюртмаларга нисбатан етказиб беришнинг орқада қолиши бир мунча вақт давом этиши мумкин.

Интернет материаллари асосида Саидмурод Раҳимов тайёрлади, ЎзА