Xalıqaralıq jınayat sudı haqqında bilgen, bilmegenimiz
Xalıqaralıq jınayat sudı (XJS) 2002-jılı Nyu-Yorkte qol qoyılǵan Rim rejesi tiykarında shólkemlestirilgen xalıqaralıq struktura – Xalıqaralıq jınayıy sud (XJS)tıń tiykarǵı maqseti dúnya kólemindegi eń awır, sonıń ishinde, genocid, insaniyatqa qarsı qaratılǵan hám urıs jınayatların tergew hám sudlaw bolıp esaplanadı.
XJS tariyxı ótken ásirdiń ortalarına taqaladı. Ekinshi jer júzilik urıstıń aqırında Nyurenberg hám Tokio sudlarınıń jumısı tiykarında birinshi márte xalıqaralıq jınayatshılıqqa qarsı gúres sisteması qáliplestirildi. Durıs, bul waqıtsha sudlar shıǵarǵan húkimler tek ǵana belgili dáwirde ámel etken.
1998-jıl Rimde ótkerilgen Xalıqaralıq konferenciyada Rim rejesi qabıl etildi hám bul hújjet XJS dúziliwinde ayrıqsha áhmiyetke iye boldı. 2002-jıl 2-iyulde arnawlı Reje kúshke kirdi hám sud óz jumısın basladı.
Xalıqaralıq jınayat sudınıń tiykarǵı wazıypaları tómendegiler:
1. Jınayatlardı jazalaw. Hár qıylı mámleketlerden túsken shaǵımlar tiykarında jınayatshılardı sudlaydı.
2. Tergew alıp barıw. Sud óz wákilligi sheńberinde tergew ámelge asırıwı múmkin.
3. Ádillikti támiyinlew. Jınayatshılıqqa qarsı gúreste ádillikti támiyinleydi, jábirleniwshilerdiń huqıqın qorǵaydı.
XJS jumıs alıp barıwı tiykarınan mámleketler tárepinen usınıs etilgen shaǵımlarǵa tiykaralanadı. Házirgi kúnge shekem struktura bir neshe áhmiyetli isti, atap aytqanda, Rossiya- Ukraina hám Palestina – Izrail kelispewshiliklerine baylanıslı jınayatlardı kórip shıqqan.
Tilekke qarsı, keyingi waqıtta XJS jumısında ayırım kemshilikler de sezilmekte.
– Siyasiy tartıs. Ayırım mámleketler usı xalıqaralıq shólkemge kiriwden bas tarttı yamasa struktura quramındaǵı, máselen AQSh hám Rossiya sıyaqlı mámleketler aǵzalıǵın biykarladı. Bul jaǵday sudtıń yuridikalıq kúshi hám jumısınıń nátiyjeliligin tómenletti.
– Resurs jetispewshiligi. Qarjı resursınıń sheklengeni sebepli, XJS ushın nátiyjeli jumıs alıp barıw qıyınlaspaqta.
– Jınayatshılardı uslawdaǵı qıyınshılıqlar. Kóbinese jınayatshılar belgili bir huqıq sistemasınan paydalanıp, jazadan qashıp ketpekte.
– Sud procesiniń uzaq sozılıwı. Ayırım islerdiń júdá uzaq dawam etiwi artınan jábirleniwshiler qosımsha ruwxıy basım astında qalmaqta.
– Ádillik túsinigine salıstırmalı ózgeshelik. Hár qıylı mádeniyatlar arasındaǵı ózgeshelik sebepli ádalat túsinigi hár qıylı talqılanıwı múmkin.
Negizinde Xalıqaralıq jınayıy sud mámleketleraralıq huqıq sistemasın muwapıqlastırıwda áhmiyetli orın iyeleydi, dúnya kóleminde awır jınayatlarǵa qarsı gúresiw ushın zárúr hám áhmiyetli qural bolıp esaplanadı. Strukturanıń sońǵı waqıttaǵı jumısı pútkilley reformaǵa mútájdey, XJS sheńberinde qatań normalar ornatılıwına zárúrlik barday. Demek, keleshekte sudtıń nátiyjeliligin arttırıp, global ádillikti támiyinlew procesine úles qosıw ushın mámleketler hám regionlar arasındaǵı birge islesiw kólemin jáne de keńeytiw kerek. Usılayınsha xalıqaralıq jınayatshılıqqa qarsı turıw múmkin.

Musulman Ziyo, ÓzAnıń sholıwshısı