Даўытбай Қайыпов

Hár bir millettiń ózine tán ózgesheliklerin onıń ana tili, salt-dástúri, úrp-ádetleri, kórkem óneri hám mádeniyatınan kóriwimizge boladı. Xalıqlardıń nama-qosıqları, hawazları, sóylew ırǵaqları da bir-birinen ádewir parıqlanadı.
Hawazlar. Reńler. Namalar. Olar kewillerge sonday zawıq baǵıshlap, kórgen kózdi quwandırıp, qulaqtıń qurıshın qandıradı.
Hawazdıń qanday sırlı kúshke iye ekenligin, tıńlaǵanlardı qay dárejede biylep alatuǵınlıǵın kóplegen ertek-ápsanalardan yamasa ótmishtegi turmıslıq waqıyalardan bilip, onıń sıyqırlı háreketine tásiyin qalamız.
Máselen, qıssaxanlıq jolı, islam dinindegi ayatlardıń qiráátke salıp oqılıwı, olardaǵı oǵırı jaǵımlı, tartımlı ırǵaqlar tuwralı kóplegen ráwiyatlar bar.
Qiráát – arab tilinen alınǵan bolıp oqıw mánisin ańlatadı. Yaǵnıy, tájwid qaǵıydası boyınsha qurandı durıs oqıw. Bul baǵdarda eń dáslep Muhammed sallalahu aleyhissalamnıń azan aytıwshısı házireti Bilaldı mısal etsek boladı. Onıń hawazınıń tásirsheńligi sonshelli hám shireliligi sonday, ol namazǵa azan aytqan waqıtta yamasa quran súrelerin oqıǵan waqıtta, adamlar qasına kelip qalay uyıǵanın ózleri de sezbey qaladı eken.
Sazdıń sıyqırlılıǵı sonshelli ol jawız insanlardı, hátteki, maqluqlardı da aldap-aldarqatadı. Biz bunı shet el kino dóretiwshileriniń «Yason hám argonavtlar» teleserialı yamasa basqa da jılan oynatıwshılar mısalında ayqın kóre alamız. Sonda «Altın teri»ni qorǵap jatırǵan maqluq Orfey saz-ásbabınan shertilgen namaǵa uyıp tınıshlanadı, al nama úziliske túskende bolsa qayta ǵázepke minedi.
Ózbekistan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.Á.Kárimov «Óz keleshegimizdi óz qolımız benen qurıp atırmız» atlı shıǵarmasında «… Qaraqalpaq xalqı óziniń áyyemgi tariyxı, úrp-ádetleri, dástúri, tili, kórkem ádebiyatı, kórkem óneri, mádeniyatına tán tákirarlanbas belgileri menen ajıralıp turadı», – degen edi. Birinshi Prezidentimizdiń kórkem ónerimizge, mine, usınday joqarı baha beriwi, Ózbekistan Qaharmanı, xalıq shayırı A.Oripovtıń biziń opera qosıqshılarımız haqqında hár saparı tańlay qaǵıp, qayıl qalıwı, ataqlı qazaq ilimpazı Sh.Wálixanovtıń «Qaraqalpaqlar birinshi sahra búlbilleri» degen sózleri de tegin aytılmaǵan.
Shayırlar, jıraw-baqsılar, qosıqshılar, sazendeler barlıq zamanlarda da bolǵan hám xalıqtıń ruwxıy dúnyası menen tutasatuǵın bul nurlı jol búgingi kúni de dawam etip, insan kewlin ájayıp sezimlerge toltırıp, jaqsılıqqa talpındırıp turadı.
Mine, usınday búlbil hawazlı talantlılar jurtı Respublikamızdıń tariyxıy bes qalasınıń biri Shımbay sháhári hám onıń awıl-aymaqları bolıp tabıladı. Milliy atqarıwshılıǵımız jıraw-baqsıshılıq ónerine jaqın qıssaxanlıqtıń da watanı, onıń rawajlanǵan jeri de usı Shımbay topıraǵı. Atı belgili qıssaxan Qáwender bala, Qazı Máwlik (Máwdit), Abbaz Dabılov, Izbasar Fazılovtay zibanına bergen shayır hám qıssaxanlardıń búgingi qaraqalpaq ádebiyatı, mádeniyatınıń rawajlanıwına qosqan úlesin, dóretiwshilik xızmetlerin xalqımız hámiyshe ulıǵlap kelmekte.
Ádebiyatshı-ilimpaz Á.Paxratdinov Qazı Máwliktiń qıssaxanlıq jolın tereń izertlep qálemge alǵan bolsa, dúnyadan biymezgil ketken Qáwender bala haqqında xalıq arasında:
Ǵawasha payadan paya bolar ma!
Basına telpegi saya bolar ma!
Qasları qıyılǵan Qáwender bala,
Dushpanlar oǵınan zaya bolar ma! – degen sol waqıttaǵı qızlar shıǵarǵan ókinishli qosıq qatarları elege shekem aytılıp júredi.
Ózbekistan xalıq jırshısı, Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń birinshi laureatı Abbaz Dabılovtıń ájayıp xosh hawazı bolsa, sońǵı buwın qıssaxanlarǵa yamasa keyingi áwladlarǵa miyras bolıp, «Abbaz ata jolı» dep atalıp, xalqımız arasında keń tarqaǵan.
Qaraqalpaq kórkem ónerinde baqsıshılıq óneri oǵada áhmiyetli orında turadı. Usı mekteptiń tiykarın salıwshı Shımbay elatınıń «Shanıshpay kópir» awılında dúnyaǵa kelgen Aqımbet baqsı bul ónerdi tereń meńgergen, kóplegen shákirtler jetistirgen ullı insan bolıp tabıladı. Onnan bizge bir qansha klassikalıq namalar miyras bolıp qalǵan.
Sońǵılıqta biri qaraqalpaqtıń, biri túrkmenniń búlbilgóyalarına aylanǵan, ózleri de neshshe-neshshe dúrkin-dúrkin óner iyelerin kamalǵa keltirgen shákirtleri Muwsa menen Súyew baqsılar onıń naǵız izbasarları bolǵan. Qorqıt ata jol salǵan, berman qaray Soppaslı Sıpıra jıraw, Jiyen jıraw dawam etken, búgingi kúni pútkil túrkiy dúnya ushıǵanıń qıyqımınday kóretuǵın, dúnya xalıqları tańlanısa tańlay qaǵıp qabıl alatuǵın bul ónerdi Ógiz jıraw laqaplı Xojambergen jıraw, Qıyas jırawlar óz shákirtlerine jetkergen bolsa, onnan Jaqsılıq Sırımbetov, Jaqsılıq jırawdıń ulı Baqbergen jıraw. «Sen tur, men ataman», degen jas jırawlardıń derlik barlıǵı onıń shákirtleri, olardıń barlıǵınıń saǵası Shımbay topıraǵı bolıp tabıladı.
–Aqımbet baqsı qaraqalpaq kórkem ónerinde baqsılardıń, sonıń menen birge, barlıq atqarıwshılardıń, dóretiwshilerdiń ustazı yaǵnıy «piri» bolıp tabıladı. Durıs, xalqımızda onnan burın da kóplegen baqsılar bolǵan. Lekin, olar haqqında maǵlıwmatlar saqlanbaǵan. Muwsa baqsı, Súyew sıyaqlı belgili baqsılar, hátteki, xalqımızdıń X8X ásirdegi ullı tulǵaları Ájiniyaz hám Berdaqtıń da ustazı bolǵan, – degen dárekler bar. Aqımbet baqsınıń ismin máńgilestiriw, onıń dóretiwshilik úlgilerin keleshek áwladlarǵa jetkeriw maqsetinde biz onıń tuwılıp ósken Shımbay rayonı «Shanıshpay kópir» aymaǵındaǵı qoyımshılıqtaǵı qábirine estelik ornatıw boyınsha Qaraqalpaqstan Respublikası Mádeniyat ministrligine múrájat etip, házir bul baǵdarda jumıslar qolǵa alınǵan, – deydi Ózbekistan xalıq baqsısı Teńel Qálliev.
«Dárya bir aqqan jerden soń da aqpay qalmas», degendey Aqımbet baqsınıń jolın shınjırma-shınjır shımbaylı Beknazar annabiy baqsı, Artıq baqsı, Shernazar baqsı, Eщan baqsı, Qurbaniyaz baqsı, Ámet baqsı, Qayıpnazar baqsı, Qosjan baqsı, Ańsatbay baqsı, Dáwletniyaz baqsı, Orazbay baqsı, Pátilla baqsı, Qudaybergen baqsı, Tınıbay baqsı, Kárimbay baqsı, Tilepbay baqsı, Begmurat baqsı, Xalmurat girjekshiler dawam ettirgen. – Joqarıda atı atalǵan ayırım baqsılardıń kelip shıǵıw mákanların geybir oqıwshılar nadurıs, dep oylawı múmkin álbette. Degen menen, biz sol payıttaǵı ayırım elatlardıń (Xalqabad, Kegeyli, Shoqtorańǵıl h.t.b) Shımbay bolıslıǵına qaraǵanın hám sol payıtta bul baqsılardıń «shımbaylı baqsı», dep atalǵanın esapqa alǵanımız durıslıqqa tuwra keletuǵın shıǵar.
Qaraqalpaq folklorına kirgizilgen kóplegen dástanlardıń bizge jetip keliwinde Qorqıt babamızdan saǵa alǵan, basqa túrkiy xalıqlarda onsha ushırasa bermeytuǵın jırawshılıq óneriniń salmaǵı oǵada úlken. Bul baǵdarda shımbaydan jetilisip shıqqan bir qatar jırawlardı atap ótiwimizge boladı. Qıyas jıraw Qayratdinov hám onıń shákirti Jaqsılıq Sırımbetov onıń dawamshıları Baqbergen Sırımbetov hám Baxtiyar Esemuratovlar usılardıń qatarına kiredi.
– Uzaq ótmishten sóyleytuǵın jırawshılıq ónerimizdi qansha maqtanısh etsek te az. Sebebi, bul óner ózligimizdiń, milliyligimizdiń tımsalı esaplanadı. Ózim ustazlıq etip atırǵan Nókis Mádeniyat hám kórkem óner kolledjinde bul ónerdi keleshek áwladqa jetkeriw, tereń úgit-násiyatlaw boyınsha mámleketimizdiń qáwenderliginde kólemli jumıslar alıp barılmaqta. Házirgi waqıtta jırawshılıq ónerinde kóplegen jas shákirtlerim qatarında J.Piyazov hám S.Ayapovlar ayrıqsha úlgili dóretiwshilik ústinde islemekte, – deydi B.Sırımbetov.
Insannıń názik kewil tarların shertip tebirendiretuǵın, tiykarǵı watanı Italiya esaplanǵan opera bizge rus atqarıwshıları arqalı jetip kelgen. Ózbekistanda tuńǵısh opera 1939-jılı qoyılǵan bolsa, Qaraqalpaqstanda 1974-jılı birinshi ret saxnalastırıldı. Nátiyjede respublikamızda bul ónerdiń óz aldına mektebi jaratılıp B.Nadirov, I.Xojametov, M.Xojaniyazov, S.Kenjalieva sıyaqlı ustaz dóretiwshiler tárepinen shınjırma-shınjır rawajlanıp kelmekte.
Lapızı joqarı oktavalar shıńlarında sharıqlaytuǵın K.Serjanov, búgingi ózbek operashılıǵınıń úlken súdini M.Razzaqova, xalıqaralıq tańlawlarda tabanı tiygen jerlerde zamanlasların báygiden qurı alaqan qaldırıp júrgen Jeńisbek hám Aqılbek Piyazovlar dúnya saxnalarında opera ıqlasbentleriniń diydinen shıǵıp kiyatır.
Opera atqarıwshılıǵında biz joqarıda atı atalǵan shımbaylı K.Serjanov, S.Baltaniyazov hám usı baǵdar boyınsha bir neshe tańlawlardıń, «Nihol» sıylıǵınıń laureatı jas atqarıwshı Nawrızbek Muxammediyarov penen S.Orazımbetovlardı maqtanısh penen tilge alamız.
Hár bir xalıqtıń ana tili sıyaqlı onıń milliy nama-qosıqları da milettiń baslı belgilerinen biri bolıp tabıladı. Bul nama-qosıqlardıń jámiyetshiliktiń, keleshek áwladtıń ruwxıy dúnyasın bayıtıwdaǵı xızmetleri oǵada áhmiyetli. Usı jerde usınday iygilikli islerge ómirin baǵıshlaǵan shımbaylı kóplegen kompozitor hám atqarıwshı dóretiwshilerimizdiń atların atap ótiwimizge boladı. Sonıń ishinde, kompozitorlardan Ózbekistanǵa xızmet kórsetken mádeniyat xızmetkeri, Qaraqalpaqstanǵa xızmet kórsetken artist hám kórkem óner ǵayratkeri X.Turdıqulov, Ózbekistan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarına miyneti sińgen kórkem óner ǵayratkeri, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı Á.Sultanov, Qaraqalpaqstan xalıq artisti A.Xayratdinov, Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen kórkem óner ǵayratkeri K.Abdullaev, R.Sultanov, Q.Aekeev, Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen kórkem óner ǵayratkeri Sh.Paxratdinov, Qaraqalpaqstanǵa xızmet kórsetken artist O.Mámeshov, E.Seytimov, B.Pirnazarov, Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen kórkem óner ǵayratkeri U.Abdullaeva, Q.Serimbetov, «Sáwbet» toparınıń solisti B.Smetullaev, «Shımbay» toparınıń jigitleri A.Allambergenov, F.Qıdırov hám T.Dosjanovlar usılardıń qatarında xalıq kewline alıp baratuǵın mánzillerde at salısıwda.
Shayırdıń qosıq qatarları menen kompozitordıń namalarına esilisip túsken, búgingi kúni xalqımızdıń, kewil múlkine aylanǵan shımbaydıń shireli hawazları da óz aldına, álbette. Bul baǵdarda Ózbekistan xalıq artistleri Yu.Mamutov, G.Sherazieva, S.Mámbetova, M.Sapaeva, X.Palwanova, Z.Tóreniyazova, J.Allambergenov, S.Uzaqbaev, dúnyaǵa bir kelgen biytákirar hawaz iyesi D.Qayıpov hám onıń idiraldı perzenti B.Qayıpovlardıń keleshek áwladlarǵa úlgi bolarlıq dóretiwshilikleri pikirimizdi ayqın dálilleydi.
Baǵları, qusları, gúlleri, shóplerine shekem ómir zawqına bólengen bul qunarlı topıraqtan ósip jetilisken shireli hawazlardıń ismlerin keltirip ótken maqalamızdıń tiykarǵı ózeginde bıyıl tuwılǵanına 70 jıl tolatuǵın, kindik qanı Shımbay topıraǵına tamǵan qaraqalpaq xalqınıń dúnyaǵa bir kelgen búlbilziban qosıqshısı Dawıtbay Qayıpov hám «Ornında bar ońalar» yamasa «Attıń izin tay basar», degendey atqarıwshılıq jolın dawam etip jámiyetshilikke keńnen úgit-násiyatlaw, en jaydırıp, onıń atqarıwshılıǵın úlgi tutatuǵın jas qosıqshılardı úlken saxnalarǵa alıp shıǵıp, olardı jurtshılıqqa jaqınnan tanıstırıw menen birge ózi de milliy atqarıwshılıq ónerimizge ılayıqlı úles qosıp kiyatırǵan belgili qosıqshı, Dawıtbay Qayıpov jámiyetlik fondınıń baslıǵı Bahadır Qayıpov haqqında da bir-eki awız sóz aytıp ótkenimiz maqul bolar.
Oǵada siyrek ushırasatuǵın qosıqshı Dawıtbay Qayıpovtıń atqarıw sheberligi, onıń tıńlawshılardı biylep alatuǵın qanday da sırǵa, qúdiretke iye, shadlıqqa, dártlerge tolı hawazındaǵı milliy koloritke bay ráńbáreń ırǵaqları tuwralı sóz etip, pikir júrgizip baha bere alǵanday dárejedegi kórkem óner sınshıları shende-shen.
Haqıyqıy perzentler tuwǵan xalqın, xalqı ózin ulıǵlap ótken azamatların hesh waqıtta umıtpaǵan. 1980-jıllardıń ortalarınan baslap Dawıtbay Qayıpovtıń dóretiwshiligi átirapında qaytadan sóz qozǵalıp, oǵan qaytıs bolǵannan soń Respublikalıq Jaslar shólkemi sıylıǵınıń laureatı ataǵı berildi. Qosıqshınıń atına jas atqarıwshılardıń bir neshe ret Respublikalıq tańlawları ótkerildi, ismi máńgilestirilip, atına kóshe qoyıldı, shayırlar tárepinen qosıqlar dórelip, qálem iyeleri shıǵarmalar jazıp, kitapshalar shıǵarıldı. Onıń dóretiwshiligi boyınsha Respublikamız Xudojnikleriniń tańlawı ótkerildi, «Qaraqalpaqfilm» kinostudiyası tárepinen «Sónbes juldız» atamasında hújjetli film túsirildi. Qaraqalpaqstan Respublikası Mádeniyat ministrligine qaraslı Ózbekistan kórkem-dóretiwshilik jámáátleri birlespesi Qaraqalpaqstan bóliminiń ayaq-oyın hám qosıqshılar xalıq sazları ansambli Dawıtbay Qayıpovtıń atı menen ataldı.
Bunnan 45 jılday burın 26 jasında dúnyadan ótken onıń izinde qaldırǵan dóretiwshilik miyrasları sonnan berli de neshshe dúrkin áwladlarǵa, mıń-mıńlaǵan kewillerge zawıq, kúsh-jiger baǵıshlap, ruwxıy mádetkar bolıp kelmekte. Jaqsılıqqa sharlap, sulıwlıqqa súysindirip, sezimlerge qozǵaw salatuǵın bul jipek hawazǵa, talantlı qosıqshıǵa kimler tásiyin qalıp, kimler álhábbiz, demegen deysiz!!
Mámleketimiz tárepinen keń imkaniyatlar jaratılıwı nátiyjesinde Respublikamız jámiyetshiligi, atqarıwshılıǵımızdıń janashırları kópten tilek tilep kútken, kóplegen el azamatları qollap-quwatlap basshılıq, qáwenderlik etip 2006-jıl 15-avgustta ashılǵan «Dawıtbay Qayıpov jámiyetlik fondı»nıń eń baslı maqseti, jurtshılıqtıń ishinen, kórkem háweskerlik jámáátlerinen talantlı jas atqarıwshılardı izlep tabıw, tańlaw jarısların ótkeriw, koncert baǵdarlamaların, qosıqshılıq saxnaların zamanǵa say jańa repertuarlar menen bayıtıp xalqımızdıń qosıqshılıq ónerin rawajlandırıwǵa xızmet etiw. Ádiwli áke jolınıń múnásip dawamshısı B.Qayıpov mine, usı baǵdarda jemisli miynet etip kiyatırǵan talantlı qosıqshı hám jámiyetlik-shólkemlestiriwshi bolıp tabıladı.
1991-jılı Dawıtbay Qayıpovtıń húrmetine ótkerilgen eń birinshi Respublikalıq «Búlbilziban» tańlawı jámiyetlik fond tárepinen usı kúnge shekem dawam etip kelmekte. Usı payıtqa shekem xalqımızǵa Allataala tárepinen inam etilgen, oǵada qádir-qımbatlı, ájayıp talant iyesiniń húrmetine baǵıshlanıp altı márte ótkerilgen «Búlbilziban» tańlawınıń rayonlıq, qalalıq hám respublikalıq basqıshlarında bes júzge shamalas jas talantlılar qatnasqan bolsa, olardıń arasınan qırqqa shamalas jas atqarıwshılar Dawıtbay Qayıpov atındaǵı «Búlbilziban» tańlawınıń laureatları bolıwǵa eristi. Házirgi kúnde bul qosıqshılar respublikamızdıń Ǵárezsizlik hám Nawrız bayramlarında hám basqa da kóplegen mádeniy sánelerde belsene qatnasıp kelmekte.
Dawıtbay Qayıpovtıń tuńǵısh perzenti, ata jolınıń múnásip dawamshısı, talantlı qosıqshı Bahadır Qayıpov basqarıp kiyatırǵan Fond ótken on bir jıl dawamında Ózbekistan Respublikası kóleminde joqarı abıroy-mártebege iye bolıp, óziniń materiallıq-texnikalıq bazasın bekkemlep kelmekte. Dawıtbay Qayıpov jámiyetlik fondı 2013-2015-jılları qatara eki márte Ózbekistan Respublikası Oliy Majlisi janındaǵı Mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdi qollap-quwatlaw fondınıń grantın jeńip alıwǵa miyasar boldı. 2008-2015-jıllardaǵı fondtıń jıllıq rejesine muwapıq «Yoshlar» hám «Madaniyat va marifat» telekanalları tárepinen D.Qayıpov atqarǵan qosıqlar Ózbekistan kórkem-dóretiwshilik jámáátleri birlespesi Qaraqalpaqstan bólimi janındaǵı D.Qayıpov atındaǵı ayaq-oyın hám qosıqshılar xalıq sazları ansambli menen birgelikte B.Qayıpovtıń atqarıwshılıǵında janlı hawaz redakciyasında zamanagóy texnologiyalar járdeminde jazıp alındı hám ıqlasbentleri tárepinen jaqsı qabıl alındı.
Elimizdiń búlbilziban talantlı perzentiniń tuwılǵanına bıyıl 70 jıl tolmaqta. Usı múnásibet penen fond hám basqa da bir qatar mákemeler menen birgelikte Dawıtbay Qayıpovtıń yubileyin hám gezektegi «Búlbilziban» VII jas atqarıwshılardıń Respublikalıq tańlawın ótkeriwge qızǵın tayarlıqlar kórilmekte. Sonday-aq, Málimleme texnologiyaları ásiriniń hám kóp sanlı ıqlasbentlerdiń talaplarınan kelip shıǵa otırıp, Respublikalıq Dawıtbay Qayıpov atındaǵı jámiyetlik fondtıń rásmiy veb-saytın ashıw boyınsha da jumıslar alıp barılmaqta.
– Kórkem ónerde, atqarıwshılıqta ózinen keleshek áwladqa biybaha miyras qaldırǵan Dawıtbay Qayıpovtıń perzenti bolǵanımnan oǵada baxıtlıman. «Ákeń ólse de, ákeńdi kórgenler ólmesin», degendey Dawıtbay Qayıpov jámiyetlik fondınıń jumısın bunnan bılay da jetilistiriwde turaqlı túrde qollap-quwatlap kiyatırǵan mámleketimiz basshılarına, dóretiwshiler jámáátine hám kóp sanlı qáwendenlerge óz minnetdarshılıǵımdı bildiremen. Elimizde talantlı atqarıwshı jaslarımız oǵada kópshilikti quraydı. Keleshekte jaratılǵan imkaniyatlardan jemisli paydalana otırıp, fondtıń jumısların jáne de jetilistiriwde, xalqımız arasınan xosh hawaz talant iyelerin jáne de kóplep izlep tabıwda ayanbay miynet etemiz, – deydi talantlı qosıqshı, Dawıtbay Qayıpov jámiyetlik fondınıń baslıǵı Bahadır Qayıpov.
Ullı kompozitarlardıń biri «Hesh bir saz ásbabı da adamnıń hawazınday sulıwlıqtı bere almaydı», degen edi. Durıs, hár qanday saz ásbabınan taralǵan namalar hár kimge hár qıylı zawıq baǵıshlaydı, tıńlawshınıń kewil tarların shertedi. Degen menen, shınında da insan hawazınıń ornı báribir óz aldına, ájayıp, onda ózgeshe tásir, sır hám gózzalıq bar.
Biz bul maqalamızda insaniyat dúnyasındaǵı úlken dúnyalıq hawazlar tuwralı pikir júrgiziwge háreket etip, ruwxıy baylıǵımızdıń belgili bir bólegi xalqımız hawazınıń ózgesheligin aytpaqshı hám bunı sózlerimiz jáne de uzaq sozılıp ketpewi ushın tek, belgili bir aymaq yamasa rayon, jipektey jaydarı, maqpalday jumsaq, shımbaydıń shireli hawazı mısalında kórsetiwge háreket ettik.

Charjaw ELMURATOV,
Qaraqalpaqstan xabar agentligi