Ásirdiń global mashqalalarınıń biri bolǵan adam sawdası jınayatı oǵada tereń tamırlasıp baratırǵanı hár qanday húkimetti, hár qanday jámiyet hám milletti awır táshwishke salmaqta.
Insandı «tovar» esabında satıw, májbúriy miynetke tartıw, onıń jumıs kúshinen «tegin»ge paydalanıw, hár qanday jaǵday menen huqıq hám erkinliklerin sheklew yaki din, yaki konstituciyalıq nızam-qaǵıydalar menen aqlanbaydı. Yaǵnıy, bul jınayatqa qarsı keskin gúresiledi.
Aytıp ótetuǵın bolsaq, búgingi kúnde pútkil dúnyada insanlardı kemsitiw, olardıń huqıqların tán almaw, adam sawdası sıyaqlı jınayatlar kóbeyip atırǵanlıǵı bárshemizdi táshwishke salmaqta.
Buǵan mısal keltiretuǵın bolsaq, xalıqaralıq ekspertlerdiń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, dúnya júzinde hár jılı 4,5 millionnan artıq adam adam sawdası qurbanı boladı. Ashınarlısı, olardıń 1,2 millionnan aslamı balalar eken.
Bul baǵdarda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2023-jıl 21-dekabr kúngi «Adam sawdasına hám májbúriy miynetke qarsı gúresiw sistemasın jáne de jetilistiriwge baylanıslı qosımsha ilajlar haqqında»ǵı pármanı qabıl etilgen edi.
Pármanda kórsetilgenindey, házirgi waqıtta adam sawdasına hám májbúriy miynetten paydalanıwǵa qarsı nátiyjeli gúresiwge tosqınlıq etip atırǵan bir qatar keri tásirler saqlanıp turǵanlıǵın izertlewler kórsetip tur. Atap aytqanda, birinshiden, wákillikli uyımlardıń jetekshiligi jeterli dárejede bolmay atır. Wákillikli uyımlardıń birden-bir basshı astında jeterli dárejedegi uyımlararalıq birge islesiwi joq. Ekinshiden, usı baǵdarda alıp barılıp atırǵan jumıslar haqqında qalıs hám isenimli maǵlıwmattı keń jámiyetshilikke hám xalıqaralıq jámiyetshilikke jetkeriw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan ilajlar úylestirilmegen. Úshinshiden, nızamshılıq bazası xalıqaralıq standartlarǵa muwapıq emes, bul bolsa adam sawdasına hám májbúriy miynetke baylanıslı shaxslardı nátiyjeli izlew hám jazalawǵa tosqınlıq etpekte delinedi.
Hújjet penen Adam sawdasına qarsı gúresiw boyınsha respublika uyımlararalıq komissiyası Adam sawdasına hám májbúriy miynetke qarsı gúresiw Milliy komissiyası etip qayta shólkemlestirildi.
Milliy komissiya, yaǵnıy, respublikalıq atqarıw hákimiyatı uyımları, puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları, mámleketlik emes kommerciyalıq emes hám basqa da shólkemlerdiń adam sawdasına qarsı gúresiw, onnan jábirlengen shaxslardı hár tárepleme qollap-quwatlaw, sonday-aq, múnásip miynet principlerin, xalıqaralıq miynet standartların keńnen engiziw, puqaralardıń miynet huqıqların qorǵaw tarawındaǵı xızmetin muwapıqlastıradı.
Insan huqıqların kemsitiwshi is-háreketler, yaǵnıy, puqaralardı májbúriy miynetke tartıw xalıqaralıq jámiyetshilik tárepinen unamsız illetler qatarında aytılıp, olardı saplastırıwǵa baylanıslı bir qansha ilajlar ámelge asırılıp kelinbekte. Bul baǵdarda xalıqaralıq birge islesiwdiń kórinisi retinde bir qatar xalqaralıq hújjetler qabıl etildi. Olardıń ishinde Insan huqıqları xalıqaralıq deklaraciyası, Puqaralıq hám siyasiy huqıqlar haqqındaǵı xalıqaralıq pakt, Еkonomikalıq, sociallıq hám mádeniy huqıqlar haqqındaǵı halıqaralıq pakt, Puqaralaıq hám siyasiy huqıqlar haqqındaǵı halıqaralıq paktke fakultativ bayanlamalar eń abıraylı hám universal xalıqaralıq hújjetler bolıp tabıladı.
Bulardıń universal dep atalıwınıń sebebi, olarda barlıq máseleler óziniń tolıq dárejedegi juwabın hám sheshimin tapqan bolıp, hár bir hújjet uzaq dawam etken xalıqaralıq dodalawlardan keyin qabıl etilgeni, hár biri ózinde dúnya júzilik bay tájiriybeni jámlegeni ushın da abıraylı.
Reti kelgende sonı ayrıqsha aytıp ótiw kerek, adam sawdasına qarsı gúresiw boyınsha xalıqtıń hár qıylı qatlamları, ásirese, jaslar hám jas óspirimlerge bul illettiń tınısh turmısımızǵa salatuǵın qáwpi hám keri tásirleri haqqında túsindiriw jumısların alıp barıw tiykarǵı wazıypalarımızdan biri.
Búgingi kúnde mámleketimizde puqaralardıń sırt mámleketlerde miynet etiwi ushın barlıq huqıqıy tiykarlar jaratılǵan. Olardıń emin-erkin qolaylı sharayatta hám múnásip miynet haqı alıwın támiyinlew maqsetinde bir qansha imkaniyatlar menen qolaylıqlar jaratılmaqta. Mine, usınday nızamlı imkaniyatlardan paydalanıwdıń ornına aldawshılardıń hár qıylı ótiriklerine isenip qalıp atırǵan adamlardıń is-háreketlerin aqlaw qıyın, álbette.
Bul óz gezeginde, jámiyette huqıqıy sawatlılıqtı ele de kúsheytiw, nızamshılıq úgit-násiyatlawdı kúsheytiw, eń baslısı, jańa jumıs orınların jaratıw arqalı xalıqtıń bántligin támiyinlewdi talap etedi.
Juwmaqlap aytqanda, búgingi kúnde adam sawdasına qarsı gúresiw hám bunday unamsız waqıyalardıń aldın alıw global áhmiyetke iye bolmaqta. Barlıq mámleketlerdiń birgelikte jumıs alıp barıwına zárúrlik tuwılıp, bul baǵdarda mámleketleraralıq hám xalıqaralıq shólkemler sheńberinde óz-ara bekkem birge islesiw ornatıw hám kúshlerdi birlestiriw kerekligin talap etpekte. Bunda adam sawdasına qarsı gúresiwdiń xalıqaralıq hám milliy nızamshılıq normalarında nızamlı tártipke salınıwı shıxstıń huqıq hám erkinliklerin qorǵawdıń nátiyjeli usılı esaplanadı.
Gúlmira ARZIEVA,
Nókis rayonlar aralıq
ekonomikalıq sudınıń sudyası.
Qaraqalpaqstan xabar agentligi