Фото: Юсупбек Алланбеков

Qaraqalpaq hatamtayları hám olardıń búgingi dawamshıları haqqında bir-eki awız sóz
Hár bir mámlekettiń túrli salalarındaǵı rawajlanıwlarǵa qosımsha úles qosatuǵın saqıy, jomart yamasa qáwender adamlar boladı.
Evropada mecenatlıqtı insanıylıqtıń joqarı simvolı etip kórsetedi. Mecenat sóziniń biziń tilimizdegi sinonimleri – qayırqomlıq, qáwenderlik, saqıylıq, janashırlıq, yaǵnıy materiallıq jaqtan járdem beriw, qol sozıw, sonıń ishinde, kórkem óner hám mádeniyatqa, ilimge hám ádebiyatqa qáwenderlik etetuǵın adam mánislerin ańlatadı.
Rossiyada mecenatlıq sebepli qanshadan-qansha talantlar jetilisip shıqqanı bizge tariyxtan jaqsı málim. Tretyakov galereyası, Morozov, Proxorov hám Savva Mamontov sıyaqlı iri bay yamasa isbilermenlerdiń miynetleri nátiyjesinde X8X ásirdiń aqırı – XX ásirdiń baslarında gúllep rawajlanǵan rus kórkem óneri hám mádeniyatı tariyxta «Gúmis dáwir» dep ataldı. Bul baǵdarda kórkem óner hám mádeniyattıń túrli janrlarına qızıqqan, tásirsheń, tınıp-tınshımas mecenat Savva Mamontovtıń (1841-1916) qáwenderligi óz aldına, álbette.
Qaraqalpaq tiliniń tariyxıy sózlik qorında jomart, saqıy, qolı ashıq degen sózlerdiń – sátiy hám pátiy degen sinonimleri de bar. Bul jerde sátiy – kóptiń ǵamqorshısı bolǵan, baylıǵın jaqsı islerge sarplawdı azamatlıq parızı sanaǵan saqıy adamlar tilge alınsa, al pátiy – qolında barın, hátte, janın da ayamaytuǵın júdá nayatıy aqkókirek jomart insanlarǵa qarata aytılǵan.
Bul, shıǵısta xalıqlar sanalı bola baslaǵan erte dáwirlerden berli bar, yaǵnıy saqıylıqtıń haqıyqıy úlgisi Hatamtay atı menen belgili. Bul jerde Hatam – ismi, Tay – shıqqan qáwimi. Xalqımızda Hatamtaydıń saqıylıq isleri haqqında kóplegen ańızlar-ráwiyatlar bar.
Máselen, burın-burında Hatamtay ismli júdá bir saqıy bay ótken. Ózi aq kókirek, hadal hám saqıy bolǵanı ushın ba, Allataala onıń baylıǵın aǵıl-tegil etip qoyǵan. Hatamtaydıń úlken bir sarayı bolıp, sol saraydıń qırq terezesi bar eken. Jarlı-jaqıbay, mútáj-qayırshılar derlik hár kúni kelip, usı tárezelerden sadaqa alıp, Hatamtayǵa alǵıs aytıp, pátiyasın berip ketedi eken.
Bir kúni Hatamdaydıń inisi anasına nalınıptı:
– Ne ushın barlıq adamlar tek ǵana aǵamdı maqtaydı, men de saqıyman-ǵoy, aqırı!
Anası hesh nárse demesten, balasınıń basınan sıypap qoyıptı.
Ertesi kúni ádettegidey terezelerdiń birinen tilenshi kempir kórinipti. Hatamtay úyde bolmaǵansoń, oǵan inisi sadaqa beripti. Kempir bunıń menen izine qaytpay, ekinshi, úshinshi terezelerden de sadaqa soraptı, Hatamdaydıń inisi qolın bos qoymaptı. Lekin, kempir tórtinshi terezege kelgende ol: – Sen óziń qanday tilenshiseń, házir ǵana qatara úsh márte aldıń-ǵoy! – dep ashıwlanıptı. Sonda kempir basındaǵı oramalın sheshipti, jigit qarasa, diywana kórisindegi kempir onıń óz anası eken.
– Áne, kórdiń be, balam, – men usı qırq terezeden sadaqa soraǵanımda da ájaǵań Hatamtay lám-mim demesten sadaqa bergen edi, depti anası.
Haqıyqatın aytqanda bul dúnyadan kóplegen baylar ótken. Lekin, Hatamtay sıyaqlı saqıy, jomart insanlar onsha kóp bolmaǵan.
Musılmanshılıqta da, adamgershilikte de saqıylıq júdá ulıǵlanadı. Sebebi, mútáj adamǵa qol-qabısıńdı tiygizseń, ol óz jolın tawıp, ómir degen ullı kóshke ilesip ketedi. Dóretiwshi bolsa, onıń miynetleri xalıqqa barıp jetedi hám onıń tárbiyalıq áhmiyeti sirá óz aldına. Sonday-aq, sol shańaraqtıń shaypalmawına sebepshi boladı. Bunnan járdem bergen adamnıń óziniń de kewli toladı. Birinshi gezekte, hár kim ózi-ózine riyza bolsa, onıń densawlıǵı ushın da, erteńgi kúniniń jarqın bolıwı ushın da sebi tiyedi. Bunı sawap, sawap aldı deydi.
Jomart yamasa saqıy aylanıp kelgende obal-sawaptı biletuǵın, miyrim-shápáátli, keńpeyil adamlar qaraqalpaq xalqında da az bolmaǵan. Hár elde, hár awılda bardamlı adamlar tárepinen kún kórisi qıyın shańaraqlarǵa bárha járdem berip barılǵan. Ózbekistan hám Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń, Jurnalistler dóretiwshilik awqamınıń aǵzası Seydin Ámirlan óziniń «Eldiń dártin er kóterer» (Caza jurnalı. 03 (60) 2015-jıl) maqalasında xalqımızdıń tariyxıy saqıy insanlarınan Jomart qassap, Qaldar dolap, Ámet sátiy, Sınasap mırza, Qosım saqıy, Xalmurat bay, Asqar bay, Ibrayım, Tolıbay, Shınıqul, Ubaydulla ismlerin keltirip ótip, olardan Xalmurat Qurban ulı, Ibrayım Mátkerim ulı, Xalmurat Xojambergen ulı, Shınıqul Qaleke ulı hám Ubaydulla Kamal ulınıń «Qaraqalpaqstannıń jańa tariyxı» aydarı menen basılǵan kitapqa kirgizilgenin atap ótedi.
Máselen, mine usınday ájayıp pazıyletke iye insanlardıń biri Shımbay qalasında Asqarbay atı menen belgili, zamanına say bilimli, kókiregi oyaw adam ótken. Jáne de Aral teńizi arqalı paroxodta Rossiyadan un ákelip xalıqtı asharshılıqtan qutqarıwǵa óz isbilermenligi menen úles qosqan XX ásirdiń baslarındaǵı «Aq qapshıq» atı menen belgili jıllar Xalmurat (Xojambergen ulı) baydıń ismi menen baylanıstırıladı.
Bunday qayırqomlıqtıń taǵı bir kórinisin biz Xalqabadtaǵı tariyxıy «Iyshan qala»da da kóriwimiz múmkin. Waqtında bul jerde Iyshan qala diniy ordası menen qalanıń ayırım saqıy insanları tárepinen ash xalıqtıń awqatlanıp ketiwi ushın hár kúni qayır-saqawatlıq shúlen qazanı qaynap turǵan. Ash-áptada puqaralar usınday qáwenderlik sebebinen qıyın kúnlerden shıǵısıp óz tirishiliklerin dawam etken.
Sawda, isbilermenlik hár qanday dáwirde de ırısqı-nesiybeniń tiykarǵı dáregi bolıp, qaraqalpaq xalqınıń jaqın tariyxında usı kásip iyeleriniń de qáwenderlik isleri kózge taslanadı. Mısalı, Nókis-Xalqabad jolındaǵı tariyxıy Júzim baǵ yamasa «Shınıquldıń baǵı», dep atalǵan jerde batıs penen shıǵıs ellerine hátte, kárwan tarttırıp sawdagerlik penen shuǵıllanǵan, dep aytılatuǵın bul adamnıń da sawaplı isleri tilge tiyek etiwge turarlıq. Ol qarız yamasa járdem sorap kelgenlerdi «Tapqan waqtınızda qaytarıp berersiz», dep qurı qol qaytarmaǵan. Qaytarıp beriwge múmkinshiligi bolmaǵan ayırım awıllaslarınıń qarızınan keship te jibergen.
Zamanlasımız, muǵallim, marhum Ózbekistan Qaharmanı Allaniyaz Óteniyazovtıń xalqımızǵa, kem támiyinlengen shańaraqlarǵa jay salıp bergeni yamasa basqa da islegen úlken sawap islerin bolsa xalqımız, qalaberse, pútkil dúnya tán alǵan. Hátte, okeanlar artındaǵı ellerdiń belgili basshıları jaǵaların uslap degendey, hayran qalısıp, waqtında olardıń raxmetler aytqan xatları qarday boraǵan.
Uzın gáptiń qısqası, toqsan awız sózdiń tobıqtay túyini, áńgimemizdi biraz uzaqtan oraǵıtıp otırǵanımızdıń tiykarǵı sebebine qaytatuǵın bolsaq, bul, búgingi xalqımız, zamanlaslarımız arasında da usınday qolı ashıq, kewli sap jomart janlardıń bar ekenligi bizge de tásir jasap, qolımızǵa qálem alǵızǵanı. Onıń joqarı insanıylıq, úlgi bolarlıq saqıylıq isleri bizdi azı-kem izleniwge iytermelegeni.
Ayrıqsha atap ótetuǵın jeri Yusupbek Allanbekov júdá bardamlı, yamasa zamanamızǵa say isbilermen de emes. Bar bolǵanı napaqadaǵı urıs qatnasıwshısı. Awǵan urısındaǵı ájel oqları jawınday jawıp turǵan sawashlardıń birinde dushpan tárepinen qatara atılǵan oqlar qaharmanımızdıń shep qolın tesip ótip besinshi hám altınshı qabırǵaları arasınan ótip barıp, ókpesinen 0,7 millimetr beride «qonım» tapqan. Mine, derlik otız jıldan berli Yusupbektiń denesinde saqlanıp kiyatırǵan bul oq onıń ushın Awǵan urısınan, jaslıq, jawıngerlik jıllarınan máńgilik «estelik» bolıp qaldı. Urıstan qaytıp kelgennen soń, úshinshi topar mayıbı bolıwına qaramastan qánigeligi boyınsha bir neshe orınlarda jıllar dawamında minsiz xızmet etti. Álbette, Yusupbektiń náwbettegi jawıngerlik wazıypanı atqarıwdaǵı bul erligi ılayıqlı bahalandı. Yaǵnıy burınǵı Awqam húkimeti tárepinen «Mártlik» («Za otvagu») medalı menen sıylıqlandı.
«Hár bir xalıqtıń ózinsheligi neden ibarat! Ol tek ǵana ózine tán pikirlew tárizi hám átiraptaǵı nárselerge múnásibetinde, dininde, tilinde, ásirese, salt-dástúr hám úrp-ádetlerinde sáwlelenedi. Bul sharayatlar oǵada áhmiyetli hám uyǵınlasqan bolıp, bir-biri menen tıǵız baylanıslı boladı. Hár bir xalıqtıń áne, usı qásiyetleriniń arasında salt-dástúr hám úrp-ádetler úlken áhmiyetke iye, olar xalıqtıń derlik eń xarakterli pazıyletlerin sáwlelendiredi», degen edi V.G.Belinskiy.
Kókiregi kórkem óner dep sayrap turǵan Yu.Allanbekovtı xalqımız kóp jıllardan berli milliy úrp-ádet hám salt-dástúrlerimizden esaplanǵan sózge sheshen, bet ashar dástúrin úgit-násiyatlawshı kórkem óner xızmetkeri, ósip kiyatırǵan jas dóretiwshilerdiń talantlı ustazı sıpatında da jaqsı tanıydı. Al, onıń jáne bir qırı xalqımız arasında islep atırǵan joqarı adamgershilik, saqıylıq hám qáwenderlik jumısların birew bilse, birew bilmeydi. Mine, ol birneshe jıllardan berli kem támiyinlengen shańaraqlarǵa, ámeńgeri joq kekselerge, Xojeli qalasındaǵı 1-sanlı Mehribanlıq úyine, Respublikalıq «Gereńler» hám «Kózi ázziler» jámiyetine materiallıq hám ruwxıy jaqtan salmaqlı qáwenderlik járdem kórsetip, xalqımızdıń, mayıp insanlardıń alǵısına miyasar bolıp kiyatır. Ózi tuwılıp ósken Xalqabad qalasındaǵı X8X–XX ásirlerge tiyisli «Iyshan qala» esteligi de onıń názerinen tısqarıda emes. Sonday-aq, ol kórkem óner hám mádeniyat tarawına qádem taslap atırǵan jas dóretiwshilerdi qollap-quwatlap, Mádeniyat hám sport isleri ministrligi tárepinen ótkeriletuǵın hár qıylı tańlaw jeńimpazların, sonıń ishinde, marhum qaraqalpaq estrada qosıqshısı Z.Xojanazarovanıń esteligine baǵıshlap ótkeriletuǵın «Sónbes juldız» tańlawı jeńimpazların óziniń bahalı sıylıqları menen sıylıqlap kelmekte. Sonlıqtan bolsa kerek, kórkem óner hám mádeniyat tarawındaǵı kópshilik jas dóretiwshiler onı tájiriybeli ustaz jáne joqarı adamgershilikli haq kewil saqıy insan sıpatında da húrmet etedi.
Maqala tayarlaw barısında kókirek nıshanları óńirine qup jarasıp turǵan tınıp-tınshımas Yusupbek penen biz Ózbekistan Respublikası jawınger veteranlar hám mayıplar shólkeminiń Qaraqalpaqstan Respublikası bóliminiń gezektegi mádeniy ilajlarınıń birinde ushırastıq.
— Yusupbek Allanbekov kóp jıllardan berli shólkemimizdiń qayır-saqawatlıq, mádeniy hám basqa da ilajlarında shólkemlestiriwshi sıpatında belsendi qatnasıp kelmekte. Jaqın arada shólkemimiz Ózbekistan Respublikası Oliy Majlisi janındaǵı mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerdi hám puqaralıq jámiyetiniń basqa da institutların qollap-quwatlaw jámiyetlik fondı tárepinen jas óspirimlerdi watandı súyiwshilikke, mádeniyat hám sportqa, sonıń ishinde, áskeriy xızmetke baǵdarlaytuǵın «Men óz Watanımdı súyemen, onıń tariyxı menen tınıshlıǵınıń hám tatıwlıǵınıń qorǵawshısı bolǵan Qurallı Kúshleri menen maqtanaman», atamasındaǵı tańlaw grantın jeńip alǵan edik. Mine, ózińiz kórip gúwası bolıp turǵanıńızday, tańlawımız denetárbiyası baǵdarı boyınsha dawam etpekte. Bul ilajdı shólkemlestiriwde de shólkemimizdiń aǵzası Yu.Allanbekovtıń qáwenderligi joqarı boldı. Aramızda usınday ańlı-serli, miynetkesh, qáwender hám saqıy insanlardıń kóbeyiwin júdá qáler edim, – deydi shólkemniń Qaraqalpaqstan Respublikası bólimi baslıǵınıń orınbasarı A.Bekmuratov.
— Ǵárezsizligimizge, tınısh-tatıw hám abadan turmısımızǵa shúkirshiligi mol kekse jası úlkenlerimizdiń «Erden erdiń nesi artıq, elge etken isi artıq» degenindey, urıstan jaraqatlanıp kelgenimnen soń, qolımnan kelgeninshe, múmkinshiligim bolǵanınsha mútáj insanlarǵa járdem beriwge tırıstım, ózimdi sol iske baǵdarladım. Hár islegen járdemimde kishigirim bolsa da ózimde qanaatlanıwdı, tetiklikti, qandaydur jıllı sezimlerdi túydim. Dene jaraqatımnıń geyde, tek ǵana bultlı hawa rayında azǵana mazalaǵanı bolmasa, derlik saw-salamat insanman. Bul maǵan Allataalamnıń inamı, dep bilemen. Jasaw sharayatım da jaman emes, shańaraǵımızda ómirlik joldasım Miyrigúl Aytmuratova menen eki ul, bir qızdı tárbiyalap xalıq qatarlı baxıtlı turmısta jasap atırmız. Kem támiyinlengen, qolı qısqa, yamasa intalı insanlardı azǵana bolsa da qollap-quwatlamasqa bola ma. Bul pútkil xalqımızǵa tán joqarı insanıylıq pazıyletlerimizdiń biri bolıp tabıladı, – deydi kishipeyillik penen Yu.Allanbekov.
Sawaptıń úlken-kishisi joq, saqıylıqtıń, jomartlıqtıń da… Hár kim óz múmkinshiliginen kelip shıǵıp, «Joqshılıq jomart erdiń qolın baylaydı» degendey, joq bolsa ilaj joq, biraq, bar bolsa da kewli, qolı qısıqlıq etip, alaqanı bir ashılmay-aq ketetuǵınlar da az emes.
Máselen, qarlıǵash penen shımshıq haqqındaǵı mına bir ráwiyat ta usıǵan táqabbil. Ómir daraǵına ot qoyǵan shımshıqlar sonsha palapanlardı shırqıratıp órt payda etkende, sonda járdemge kelgen qarlıǵashlardıń ushlı, ushqır qanatların ot sharpıp kúyip, jıraq-jıraqlardaǵı kól, dáryalardan bir urtlamlap otqa suw ákelip sepkenine ne derseń! Demek, sol órtti óshiriwge qarlıǵashtıń kúshi jetpese de, soǵan talpınıwınıń, ıqlas-itibarınıń ózi qollawǵa ılayıq.
Bunıń ushın insan birinshi gezekte, seziniwi, tásirleniwi, dıqqatlı bolıwı, sol jaqsılıqqa ózin baǵdarlawı kerek. «Sawap isti hár kim hár kúni islewi, kerek», degen edi Húrmetli Birinshi Prezidentimiz. Sol aytqanınday, ǵárezsizlik jıllarınan Húkimetimiz tárepinen jası úlkenlerge, kekseler úyine, mehribanlıq úylerine hám kem támiyinlengen shańaraqlarǵa turaqlı qáwenderlik kórsetilip kelinbekte.
Sonıń menen birge, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevtıń bıyılǵı jıldı «Xalıq penen pikirlesiw hám insan mápleri jılı», dep belgilewiniń hám usı baǵdarda Elbasshımız tárepinen pútkil xalıqımızǵa, kem támiyinlengen shańaraqlarǵa kórsetilip atırǵan ǵamqorlıqtıń da túp-tiykarında áne, usı saqıylıqtıń, qáwenderliktiń, jaqsılıqtıń úlgileri jámlengen.
Mútáj adamlarǵa materiallıq jaqtan járdem beriwge qurbıń jetpegeni menen, onı ruwxıy jaqtan qollap-quwatlaw da naǵız jomartlıq, sawap istiń úlgisi bolıp tabıladı. Álbette, bul hámmemizdiń qolımızdan keletuǵın, itibarlılıq, tásirsheńlik hám joqarı adamgershilik pazıyletleriniń ámeldegi kórinisi bolıp tabıladı.
Batırlardıń dańqı, xanlardıń taxtı,
Tek te, jurtı menen olardıń baxtı,
Sawaptıń da bardur ólshener waqtı,
Sizden miyras bolıp jaqsılıq qalsın.

Ómir insan ushın az nege máwlet,
Hár kim xosh aytısar jetkende náwbet,
Birewden sóz qalar, birewden dáwlet,
Sizden miyras bolıp jaqsılıq qalsın.

Júrekke atqızıp xalıqshıllıq tańdı,
Tuwǵan topıraqqa kepserlep jandı,
Keleshekke pútin beriń Watandı,–
Sizden miyras bolıp jaqsılıq qalsın.
Shayır óz qosıq qatarlarında keltirgenindey ata-babalardan bizge miyras jaqsılıq úlgileri keleshek áwladlarǵa da miyras bolıp qalsın.

Charjaw ELMURATOV,
Qaraqalpaqstan xabar agentligi.