Mámleketimiz Prezidenti Sh.Mirziyoev 2017-jıl 30-iyun kúni Ózbekistan «Kamolot» jaslar jámiyetlik háreketiniń IV quraltayında «Fizikalıq hám ruwxıy jaqtan jetik jaslar – iygilikli maqsetlerimizge jetiwde tayanıshımız hám súyenishimiz boladı» atamasındaǵı bayanatında elimiz jasları arasında ilim, tálim-tárbiya, medicina, mádeniyat, ádebiyat hám kórkem óner, sport, óndiris, áskeriy xızmet salalarında, ulıwma barlıq tarawlarda úlgi kórsetip kiyatırǵan azamat jaslarımızdıń oǵada kóp ekenligin, olar óziniń fizikalıq hám ruwxıy potencialın, talantı hám sheberligin kórsetiwi ushın zárúr sharayatlardı jaratıp beriw boyınsha elimizde kóplegen jumıslardıń islenip atırǵanın hám bul islerdiń keleshekte de dawam etetuǵının atap ótken edi.
Haqıyqatında da, áyne waqıtta hadal hám jemisli miyneti, ilimiy-dóretiwshilik tabısları, Watanǵa sadıq xızmeti menen hámmege órnek bolıp kiyatırǵan jaslar kópshilikti quraydı. Solardıń qatarında sırt ellerde oqıp hám islep, ol jerlerde tájiriybe arttırıp atırǵan qaraqalpaqstanlı jaslar da barshılıq.
Usınday jaslarǵa qaratılıp atırǵan joqarı itibardıń nátiyjesinde kóplegen watanlaslarımız tuwılıp ósken jerlerine qayta oralıp, qánigeligi boyınsha jumısların dawam ettiriw baxtına miyasar bolmaqta. Búgingi sáwbetimiz qaharmanı AQShta hám Kanadada oqıp hám miynet etip, tájiriybe arttırǵan jerlesimiz, jas fizik ilimpaz – Alisher Sanetullaev.
Tanısıń: A.Sanetullaev 1981-jılı Nókis qalasında pedagoglar shańaraǵında dúnyaǵa keldi. Balalıq dáwiri Moynaq rayonında, atası Sanetulla hám apası Názigúldiń qaramaǵında ótedi. Rayondaǵı T.Jumamuratov atındaǵı orta mektepte oqıp bilim aladı. 1992-jılı Nókiste jańadan ashılǵan Ózbek-Túrk liceyinde oqıwın dawam ettirip, ol jerde inglis, túrk tillerin quntlap úyrenedi. Fizika páninen ayrıqsha bahalarǵa oqıp, pán olimpiadalarına qatnasadı hám jeńimpaz boladı. Usı pánnen 9-10-klasslar arasında Ózbekistan kóleminde ótkerilgen olimpiadada birinshi orındı iyelep, 1997-jılı Túrkiyada bolıp ótken xalıqaralıq Evraziya fizika olimpiadasında altın medaldı qolǵa kirgizip, jeńimpaz boldı.
Ózbekistan Respublikasınıń Birinshi Prezidenti I.Karimov Alisherdiń xalıqaralıq tańlawda erisken tabısı ushın kompyuter sawǵa etti. Alisher Birinshi Prezidentimizdiń sawǵasın alıwǵa miyasar bolǵan eń birinshi qaraqalpaqstanlı jaslardan sanaladı.
Liceydi tabıslı tamamlaǵan Alisher Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń fizika-matematika fakultetine oqıwǵa kiredi. Universitette oqıp júrip fizika páni boyınsha olimpiadalarǵa tabıslı qatnasadı. Ulıǵbek atındaǵı mámleketlik stipendiyasın alıwǵa miyasar boldı.
Úylengen, ómirlik joldası Aysulıw menen Arıslan, Almas, Alixan atlı úsh uldı tárbiyalap, kámalǵa keltirmekte.
2002-jılı «Ózbekistan belgisi» kókirek nıshanı menen sıylıqlanǵan.
– Alisher siziń AQSh hám Kanada mámleketlerindegi universitetlerde oqıp bilim alǵanıńız hám ilimiy mákemelerde jumıs islegenińizden xabarımız bar. Keliń, sol ellerde ótkergen dáwirińiz haqqında keńirek aytıp berseńiz.
– 1999-jılı 18 jasımda AQSh tıń joqarı oqıw orınlarında oqıwımdı dawam ettiriw maqsetinde «Umid» qorı tárepinen shólkemlestirilgen tańlawǵa qatnasıp, barlıq test sınaqlarınan tabıslı ótip, fizika boyınsha bakalavriatta oqıw huqıqın jeńip aldım hám sol jıldan baslap AQSh taǵı Michigan mámleketlik universitetinde oqıp basladım. Úsh jıldan soń bakalavr diplomın aldım. Usı universitette oqıp júrip, kompyuter laboratoriyasına yarım stavkada jumıs isledim, al oqıwımnıń sońǵı jılında ataqlı fizika professorına assistent boldım. Professordıń qol astında atom mikroskopları, yadro-magnitli rezonans (medicinada magnitli-rezonanslı tomografiya), kristallografiya hám basqa da joqarı texnologiyalı laboratoriyalıq jumıslardı úyrenip shıqtım. Diplom jumısım proton hám awır yadrolardı rak keselligin emlew ushın qollanıwǵa baǵıshlandı. Bul jumısım keyin «Umid» qorı jeńimpazlarınıń ilimiy jumısları atamasındaǵı kitabında jarıq kórdi.
2002-jılı oqıwımdı pitkergennen soń universitet basshılıǵı maǵan magistraturada hám keyin ala doktoranturada oqıwımdı dawam ettiriwdi usınıs etti. Biraq men «Umid» qorına elimizge qaytıp kelip, ol jaqta alǵan bilimimdi, tájiriybemdi xalqımnıń iygiligi ushın jumsayman, dep bergen wádeme sadıq qalıp Ózbekistanǵa qaytıp keldim hám biofizika boyınsha jumıs islep basladım. Jumıs islep júrip Ózbekistan Milliy universitetine magistraturaǵa kirdim. Oqıp júrip Tashkenttegi yadro-fizikası institutına kishi ilimiy xızmetker bolıp jumısqa óttim. Astrofizika boyınsha teoriyalıq esaplawlar menen shuǵıllandım. Bul degeni, quyashtan shıǵatuǵın neytrinolar sanı boyınsha tájiriybe hám teoriyalıq esaplawlardıń bir-birine qarama-qarsı nátiyje beriw mashqalasın úyreniw degen sóz. Magistraturanı ayrıqsha bahalar menen tamamlaǵannan soń usı yadro-fizika institutında jumısımdı dawam ettirdim. Al, 2005-jılı AQSh ta doktoranturada oqıwǵa qarar ettim hám dúnyadaǵı eń kúshli oraylardıń biri Michigan mámleketlik universitetinde yadro fizikası baǵdarı boyınsha oqıwǵa kirdim. Bul jerde dúnyaǵa belgili professor Uilliam Linch toparında tájiriybe jumıslarına aralasıp kettim. Universitette joqarı ótkizgish ciklotron laboratoriyası bolıp, bul jerde siyrek ushırasatuǵın izotoplardı úyreniw boyınsha tájiriybeler ótkerildi. Doktorlıq dissertaciya jaqlawshı talaban óziniń miynetin sınaqtan ótkeriwi kerek. Men usınǵan Nikel-56 izotopınıń ishki qurılısın úyreniw tájiriybesi bir hápte dawam etti. Ilimiy jumısıma qısqasha toqtap ótsek, atom minus zaryadlı elektron hám plyus zaryadlı yadrolardan turadı. Al, yadro ishinde zaryadlı proton hám zaryadsız neytronlar boladı. Nikel-56 degeni bul izotop yadrosında 28 proton hám 28 neytron bar degeni. Nikel-56 izotopları tábiyatta ushıraspaydı, sebebi ol bir neshe hápteden soń temirge aylanadı. Tábiyatta usharasatuǵın Nikeldiń turaqlı izotopı – bul Nikel-58, yaǵnıy 28 proton hám 30 neytronı bar izotop. Tezletkishten sekundına bir million dana Nikel-56 puchogi jiberiledi. Biz onı vodorod yadroları menen soqlıǵıstırıp, payda bolǵan deyteriy (awır vodorod) yadroların ólshep, sol arqalı Nikel-56 izotopınıń ishki qurılısın úyrenemiz. Yadrolar zaryadlanǵan bolǵanı sebepli ol tek vakuumda qozǵala aladı.
Álbette, waqtım tek oqıw hám ilimiy izertlew jumısları menen ótpedi. Bul jerde ózime uqsaǵan doktorantlar menen tanısıp, doslasıp aldım. Dem alıs kúnleri tábiyat qushaǵına shıǵıp, dem alatuǵın edik. Burınnan shaxmat oynawǵa qızıǵıwım arqasında kóplegen turnirlerge qatnasıp, sıylı orınlardı alıp júrdim. 2010-jılı bolsa Michigan shtatınıń chempionatında birinshi orındı alıw baxtına miyasar boldım. Qullası, ilimnen tısqarı ómirim kóp qızıqlı waqıyalarǵa bay boldı.
2011-jılı mart ayında bir post-doktorantura (waqtınsha ilimiy xızmetkerlik jumıs) daǵazası kózime tústi hám ele doktorlıq dissertaciyanı jaqlawıma biraz waqıt bolsa da usı jumısqa ótiw ushın hújjet tapsırdım. Solay etip, Kanadanıń Vankuver qalasında Britaniya Kolumbiyası Universitetindegi TRIUMF degen milliy yadro hám joqarı energiya fizikası laboratoriyasına qattı vodorod mishenleri menen siyrek yadrolardı úyreniw boyınsha innovaciyalıq joybarǵa qatnastım. Usı jılı meni Nyu-York qalasındaǵı máshhúr Uoll-strit kóshesinde jaylasqan Nyu-York fond birjasına da jumısqa intervyuge shaqırdı. Biraq meniń tiykarǵı gózlegenim ilim iyelew hám keleshekte óz elimde usı tarawdı rawajlandırıw bolǵan soń Kanadaǵa barıwǵa qarar ettim.
Kanadada TRIUMF ta IRIS joybarı boyınsha jumıs alıp bardım. Joybardıń maqseti innovaciyalıq qattı vodorod mishenin hám oǵan tiyisli detektorlardı iske qosıw bolıp tabıladı. Vankuverde ótkergen úsh yarım jıl waqıt tez ótip ketti. IRIS joybarı boyınsha bir neshe jańalıq ashıwǵa miyasar boldıq. Ásirese, litiy hám uglerodtıń siyrek ushırasatuǵın izotopların úyreniw boyınsha tájiriybeler ótkerdik. Ilimiy sapar menen Rossiyanıń Dubna qalası hám basqa da mámleketlerge barıp qayttım. 2015-jıldıń may ayında Ózbekistanǵa qaytıp keldim. Ol jaqta islegen jumıslarımnıń nátiyjeleri, maqalalarım elege shekem sırt ellerdegi eń abıroylı ilimiy basılımlarda járiyalanbaqta. Fizika-matematika ilimleriiniń doktorı dárejesine iye boldım.
Házirgi waqıtta Tashkenttegi jańadan ashılǵan Inxa universitetinde jumıs islep atırman. Bul jerde fizika boyınsha lekciyalar oqıp, assistentlerim menen birgelikte student jaslarǵa mexanika, elektro-magnitizm, jaqtılıq tezligin ólshew, kvant fizikası boyınsha sınaqlar ótkeremen. Lekciya hám oqıtıw jumısımnan tısqarı ilimiy jumıslarımdı dawam ettirmektemen. Tashkenttegi Yadro fizika institutı menen birge Yaponiyada jańa sınaqlardı ótkeriw niyetim bar. 2016-jılı bolsa Kanadaǵa ilimiy konferenciyaǵa qatnasıp qayttım. Bıyıl elimizde ilimge hám texnologiyalarǵa ayrıqsha itibar qaratılıp atır hám men bul baǵdarda ózimniń ilimiy jumıslarımdı dawam ettirip, bilim hám uqıbımdı, tájiriybemdi qosaman dep, wáde beremen.
Mazmunlı sáwbetińiz ushın raxmet!
Nısanbay Reypnazarov,
Qaraqalpaqstan xabar agentliginiń xabarshısı