Ilimpaz H.Dáwjanov «Qaraqalpaq toponim, antroponim hám basqa da atamaların orıs tiline transkripciyalaw máseleleri haqqında» maqalasında oqıwshıǵa oy salarlıq biraz máseleler sóz etiledi. Orıs tiline qaraqalpaq tilindegi kóp qala hám jer atamalarınıń nadurıs trankripciyalanıp qabıl etilip ketkeni til ilimindegi shálkem-shalıslıqlardıń barshılıq ekenin bildiredi.
Aytayıq, Nókis sózi orısshada Nukus bolıp ketken. Sebebi Nokis dewge tili kelmeydi-mish. Biraq, AQShtaǵı Noks okrugın aytqanda tili aylanadı. Sonday-aq, Ámiwdárya sózinde de orıs tiliniń tásiri menen jińishkertiw belgisi «» qalıp qoyǵan. Bolmasa Ámiwdáriya (i) bolıwı kerek ǵoy.
Bılaysha qaraǵanda ápiwayıday kóringeni menen bul másele milliy ózinshelikti belgilewde úlken áhmiyetke iye. Tilge itibar elge itibar, degen.
Olay bolsa dıqqatıńızdı endi ilimpaz Hábiypnazar Dáwjanovtıń maqalasına qaratamız (erterekte jazılǵan maqala ózgertilmesten berilmekte).
E.Qanaatov
Qaraqalpaq toponim, antroponim hám basqa da atamaların orıs tiline transkripciyalaw máseleleri haqqında
Burınǵı Keńesler awqamı dáwirinde orıs tiline nadurıs qabıl etilgen qala hám jer atamaları kópshilik tillerde dúzetildi. Mısalı, Alma-Ata, Ashxabat, Chimkent qalaları Almatı, Ashxabad, Shımkent bolıp atala baslandı.
Biraq qaraqalpaq tilinen orıs tiline nadurıs qabıl etilgen toponimler hám antroponimler elege shekem dıqqattan tıs qalmaqta. Mısalı, Qońırat, Qaraózek, Mayjap atamaları Kungrad, Karauzyak, May-yab túrinde transkipciyalanǵan. Bular Konrat, May jap, Karaozek túrinde qabıllansa orıs tili nızamlarına qayshı kelmeydi. Birewler orıs tilinde olay aytılmaydı dep oylaydı. Bul nadurıs. Orıs tiline basqa tillerden kirgen toponimler hám antroponimler mısalı, Starıy Konrat, Novıy Konrat, Sarı – Ozek, Kara – Ozek, Kızıl – Ozek (toponimler), Konrat (kompaniya ataması) hám basqa da sózler tiykarǵı tildegi jazılıwınan júdá ózgertilip qabıl etilmegen. Bir sóz benen aytqanda olar orıs tiline qabıl etilgende ózleriniń tiykarǵı atamaları menen mánilik baylanısların saqlap qalǵan. Olar qaraqalpaq tilinen qabıl etilgen sózlerdey Starıy Kungrad, Novıy Kungrad yamasa Sarı-Uzyak dep burmalanbaǵan. Sol sebepli olardıń orıs tilinde bolsa da «Qońırat» hám «ózek» sózleri menen baylanısı bar ekenligin ap-ańsat bilip alamız.
Qaraqalpaq tilinen orıs tiline kópshilik antroponimler de nadurıs transkripciyalanǵan. Mısalı, Áwezov, Dáwqaraev, Jiyemuratov, Jumamuratov degen familiyalar Avezov, Davkaraev, Djemuratov, Djumamuratov túrinde qabıl etilgen. Bulardıń durıs transkripciyası Auezov, Daukaraev, Jiyemuratov, Jumamuratov bolıwı kerek. Orıs tiline ózge ellerdiń siyasıy hám mámleketlik xızmetkerleri, jazıwshı hám shayırları Muxtar Auezov, Konrad Adenauer, Jan Pol Sartr, Jelio Jelev, Jubanov Axmet, Daud Muxammed, Daukantas Simonas hám basqa da adamlarınıń atları buzılmay qabıl etilgen. Olardı da Muxtar Avezov, Kungrad Adenaver, Djan Pol Sartr, Djelio Djelev, Djubanov Axmet, Davud Muxammad, Davkantas Simonas dep aytpaydı. Dári ataması «Daukarin» di de Davkarin demeydi.
Til boyınsha bolıp ótken konfrenciyalardıń birinde bir ilimpaz orıs tilinde Joqarı Keńesti ayta almaydı sol ushın onı awdarıwımız kerek ekenligin aytqan edi. Orıs tiliniń ózinde «j» háribiniń bar ekenligine hám odan baslanatuǵın mıńlaǵan sózlerdiń de bar ekenligine kewil bóliwimiz kerek. Mısalı, olar jena, jemchug, jenshina sózlerin Jukov, Jurbin degen familiyalardı djena, djemchug, djenshina, Djukov, Djurbin demeydi ǵoy aqırı. Odan beter, orıs tiline háttegi orıs tilinde de bar atlar ózge tillerden qabıl etilgende olardı sol tildegi aytılıwına barınsha jaqın qabıl etedi. Mısalı, William Saroyan Vilyam Saroyan túrinde emes, al Uilyam Saroyan túrinde qabıl etilgen.
Joqarıdaǵı kemshiliklerdi dúzetiw kerekliginiń baslı sebebi, hár bir atama óziniń kelip shıǵıwına sebepshi bolǵan sóz yamasa túsinik penen mánilik hám etimologiyalıq baylanısın ózge tilge qabıl etilgennen keyinde joytpawı kerek. Mısalı, Qazaqstandaǵı «Qońırat» atamasındaǵı elatlar menen qaraqalpaq qalası Qońırat atamasınıń tiykarı bir urıw ataması – «Qońırat». Sol ushın Qońırat qalasınıń atı orıs tilinde «Konrat» túrinde jazılıwı kerek, sonda ol óziniń kelip shıǵıwına tiykar bolǵan «Qońırat» ataması menen mánilik baylanısın saqlap turadı. Qazaqshadan «Konrat» túrinde qabıl etilip sol baylanıstı saqlap qalǵan. Al «Kungrad» ataması bolsa denotatı menen pútkilley baylanıstı úzgen atama hám ol orıssha ishinde «grad» sózi bar Volgograd, Kaliningrad, Leningrad sózleri menen únlesip pútkilley orıssha atamaǵa aynalıp ketken.