Aral teńiziniń qurıǵan ultanında tájiriybe ótkerilmekte

Jaqında Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Ekologiya hám topıraqtanıw kafedrasınıń Ekologiya qánigeligi boyınsha tayanısh doktorantı Maxmud Allamuratov hám basqa da bir qatar ilimpazlar tárepinen Aral teńizi aymaǵındaǵı qum hám topıraqtı qatırıwshı polimer reagentlerin sanaat shıǵındıları tiykarında islep shıǵıw boyınsha ilimiy jumıslar alıp barılıp, jaqsı nátiyjelerge erisildi.

Bul jumıslardı ámelge asırıwda qorshaǵan ortalıqtıń qorǵalıwı hám tábiyǵıy resurslardan únemli paydalanıw máseleleri tiykarǵı baǵdar sıpatında belgilendi.

BUL JUMÍSLARDÍŃ ÁHMIYETI HÁM ZÁRÚRLIGI

Aral teńiziniń qurıp barıwı usı regionda jasaytuǵın xalıqtıń búgingi kúndegi eń awır mashqalalarınıń biri bolıp qalmaqta. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, teńizdiń shólge aylanıwı hám shorlanıwınıń tezlesiwi aqıbetinde sońǵı jıllarda 50 mıń gektarǵa shamalas egislik maydan awıl xojalıǵında paydalanıw ushın jaramsız bolıp qaldı. Teńizdiń kewip qalǵan ornında 5,5 million gektardan aslam maydandı iyeleytuǵın jas «Aralqum» shóliniń payda bolıwı usı mashqalanı keskinlestiretuǵın jáne bir jaǵday bolıp esaplanadı.

Aralqum qáwipli ximiyalıq reagentler, mayda duz hám topıraq shańları menen qaplandı. Samal eskende záhárli ximiyalıq elementler, duz hám topıraq shańları aralasqan tozań hawaǵa kóterilip, pútkil dúnya boylap tarqalmaqta. Sonlıqtan, qum hám topıraqtı qatırıwshı, ósimliklerdiń ósiwine zıyan tiygizbeytuǵın arnawlı reagentlerdi islep shıǵarıw zamanagóy ekologiya, qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw, ximiya hám biologiya ilimleriniń shuǵıllanatuǵın áhmiyetli máselesi bolıp kelmekte.

Bizge belgili, kóplegen ellerde qumlardı qatırıw, topıraqtıń ónimdarlıǵın arttırıw maqsetinde hár qıylı organikalıq, ximiyalıq qosımshalardan, qaǵaz hám cellyuloza sanaatı shıǵındıları, gidrolizlengen poliakrilonitril, lignosulfonat sıyaqlı birikpelerden paydalanıladı. Biraq, qollanılatuǵın ximiyalıq reagentler qımbat, olardı alıw procesi quramalı, záhárli, sonday-aq, Aral teńizi regionınıń klimatına shıdamsız.

BUL JUMÍSLAR QAShAN HÁM QALAY BASLANDÍ?

Elimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin Aral teńizi mashqalasına úlken áhmiyet berilip, qumdı qatırıwshı, topıraqtıń quramın jaqsılap, onıń ónimdarlıǵın arttırıwshı ximiyalıq birikpeler óndirip shıǵarıla baslandı. Usı baǵdardaǵı ilimiy izertlewler joqarı dárejede shólkemlestirilip, aytarlıqtay nátiyjelerge erisildi. Atap aytqanda, jergilikli shiyki zatlar tiykarında sintezlengen, quramında azot, fosfor hám basqa da mikroelementlerdi saqlaǵan ximiyalıq jaqtan turaqlı, bekkem ózine tán ózgeshelik payda etetuǵın polimer reagentlerdi oylap tabıwǵa baǵdarlanǵan ilimiy jumıslar ámelge asırılmaqta. Sebebi, búgingi kúnde arzan, ekologiyalıq jaqtan qáwipsiz hám sanaat shıǵındıları tiykarında Aral teńizi regionınıń awır klimatlıq sharayatlarına shıdamlı qum hám topıraqtı qatırıwshı ximiyalıq reagentler óndirisin jolǵa qoyıw áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı.

Izertlewdiń tiykarǵı maqseti – jergilikli shiyki zat hám sanaat shıǵındıları tiykarında qum hám topıraqtı qatırıwshı polimer reagentlerin islep shıǵarıw, topıraqtıń samal hám suw eroziyasına shıdamlılıǵın jáne ónimdarlıǵın arttırıw bolıp esaplanadı.

Ilimiy jumıstıń tiykarǵı jańalıǵı sonnan ibarat, elimizde birinshi márte polimer qatırıwshı-reagentlerdi «Maksam-Ammofos» shıǵındısı fosfogips, galoid sıyaqlı manomerler, GIPAN, lignofosfonat tiykarında alıw texnologiyası islep shıǵıldı,-deydi M.Allamuratov.
Epixlorgidrin, dixlorgidringlicerin, poliollar hám lignofsulfonat tiykarında alınǵan qatırıwshı reagentlerdiń quramı, dúzilisi hám fizikalıq-ximiyalıq quramları úyrenildi.

Epixlorgidrin, dixlorgidringlicerin, poliollar hám lignofsulfonat tiykarında alınǵan qatırıwshı-reagentlerdiń topıraq hám cement kompoziciyalarınıń fizikalıq-mexanikalıq ózine tán ózgesheligine tásiri anıqlandı.

Sintezlengen polimer qatırıwshı-reagentler menen qayta islengen qum hám topıraqtıń fizikalıq-ximiyalıq ózgeshelikleri izertlendi.

Jergilikli shiyki zat hám shıǵındılar tiykarında qatırıwshı reagentlerdi islep shıǵarıw hám qollanıw texnologiyası Aral teńizi regionındaǵı bir neshe agrofirma hám toǵay xojalıǵı obektlerine engizildi.

Izertlew nátiyjeleriniń ámeliy áhmiyeti sonnan ibarat, yaǵnıy, onda islep shıǵarılǵan polimer qatırıwshı-reagentler Aral teńizi regionında ushar qum hám shorlanǵan topıraq zonasında qollanılıwı nátiyjesinde topıraq ónimdarlıǵınıń artıwına, záhárli qum-duz tozańı kóteriliwiniń azayıwına erisilgen.

Házirgi kúnde sintezlengen polimerlerdi islep shıǵarıw hám ámeliyatta qollanıw boyınsha texnologiyalıq reglamentler islep shıǵıldı, olardı keń túrde sanaat kóleminde ámeliyatta qollanıw ushın Qaraqalpaqstan Respublikası Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw komitetine, Toǵay xojalıǵına, sonday-aq, bir neshe agrofirmalarǵa usınıslar berildi. Jaqsı niyetler menen baslanǵan bul jumıslar Aral regionındaǵı ekologiyalıq, sociallıq, texnologiyalıq hám ekonomikalıq mashqalalardıń sheshiliwine óz tásirin tiygizedi, dep isenemiz.

ILIMPAZ HAQQÍNDA QÍSQAShA MAǴLÍWMAT

Ilimpaz Maxmud Allamuratov

M.Allamuratov Nókis rayonında tuwılǵan. 2009-jılı Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń Ekologiya qánigeligi boyınsha magistraturasın tabıslı tamamlap, 2010-jıldan baslap universitettiń Ekologiya hám topıraqtanıw kafedrasında assistent-oqıtıwshısı lawazımında jumıs isley baslaǵan.

Búgingi kúnde M.Allamuratovtıń «Aral teńizi regionındaǵı qum hám topıraqtı qatırıwshı polimer reagentlerdi sanaat shıǵındıları tiykarında islep shıǵıw» temasında alıp barıp atırǵan ilimiy izleniwleri respublikamızda keleshegi bar jańa polimer materiallar tiykarında qum hám topıraqtı bekkemlewshi reagentlerdi alıw boyınsha izertlewlerdi keńeytiw, sonday-aq, jergilikli shiyki zat hám shıǵındılar tiykarında, sonıń ishinde import ornın basatuǵın óndiristi jergiliklilestiriwdi engiziw baǵdarında úlken áhmiyetke iye.

M.Allamuratovtıń ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw baǵdarındaǵı alıp barǵan izertlewleri respublikamızdıń toǵay hám ayırım fermer xojalıqlarında ámeliyatta qollanılıp, óziniń unamlı nátiyjesin bermekte.

Onıń sanaat shıǵındıları tiykarında jaratılǵan reagentleri respublikamızǵa shet ellerden úlken qarjıǵa alıp kelinip atırǵan ximiyalıq reagentlerdiń ornın basatuǵın kompoziciyalar menen almastırıwǵa, aymaqtaǵı ekologiyalıq jaǵdaydı jaqsılawǵa úlken úles qosadı hám áhmiyeti úlken.

Ilimpazdıń kóplegen ilimiy miynetleri Ózbekistan Respublikasınıń jurnallarında, Rossiya, Avstriya mámleketlerinde járiyalanǵan.

Ilimpazǵa hám onıń menen birge izertlew jumıslarında qatnasqan I.Kárimov atındaǵı Tashkent mámleketlik texnika universitetiniń bir qatar ilimpazlarına 2017-jılı 25-avgustte Ózbekistan Respublikası intellektuallıq múlk agentligi tárepinen «Topıraq hám qumdı bekkemlew ushın polimer kompoziciya» atamasındaǵı patent berilgen.

Yaponiyalı ilimpazlar menen

 Ilimiy izlenis payıtında

Á.Jiemuratov,

Qaraqalpaqstan xabar agentliginiń xabarshısı