Туркман халқи ўзбеклар сингари асрлар давомида чет эл босқинчилари зулмига қарамай, ўз миллий тилининг софлигини сақлаб қолди, миллий адабиёти ва маданиятини тараққий эттириш учун кураш олиб борди.

Заҳмадкаш халқнинг орзу-умидларини куйловчи эртаклар, достонлар, қўшиқлар қаторида туркман халқ латифаларида доно ва тадбиркор Каминанинг образи яратилганки, у ўзининг кўп хусусиятлари билан ўзбек халқ латифаларидаги Афанди образига жуда яқин.

Манбаларда ёзма адабиёт Туркманистонда тахминан XI–XII асрларда, дастлаб Аҳмад Яссавий ва Али сингари диний мотивларни тараннум қилган шоирларнинг ижоди таъсири остида туркий (чиғатой) тилида юзага келгани қайд этилади.

XIV асрда яшаб ижод этган Бурҳониддин Сивосий ва Сайид Имониддин Насимий туркман ёзма адабиётининг тараққиётига катта ҳисса қўшган. Туркман адабиёти тарихини ўрганишда уларнинг ижоди салмоқли ўрин тутади. Бунинг сабаби шундаки, Хоразмда туғилиб, ҳаётини Кичик Осиё шаҳарларида ўтказган Сивосий ўз шеърларини биринчи бўлиб туркман тилида ёзган.

XVIII acp туркман адабиётининг йирик вакиллари Андалиб, Озодий, Маъруфий, Ғойибий, Шайдоий, Шобанда ўз ижодларида форс-тожик, озарбайжон ва ўзбек адабиётларининг энг яхши анъаналарини давом эттирдилар. Шоир Шобанданинг «Шоҳ Баҳром», «Гулу Булбул», «Хўжамберди» достонлари ва кўплаб лирик шеърлари, Маъруфийнинг «Сайфулмулук Мидҳал Жамол», «Юсуф ва Аҳмад», «Давлат Эр» достонлари, Шайдоийнинг «Қиссаи Санавбар» достони омма орасида жуда машҳур.

Андалиб тахаллуси билан ижод қилган Нурмуҳаммад Ғариб XVIII аср туркман адабиёти тарихида ўзининг лирик ғазаллари ҳамда «Лайли ва Мажнун», «Юсуф ва Зулайҳо», «Зайнулараб» каби асарлари билан сезиларли из қолдирган шоирдир. У асли корамозилик (ҳозирги Туркманистон Республикаси, Илонли туманининг Карамози қишлоғи) бўлиб, бир қанча вақт Хоразм (Урганч)да яшаган.

Хоразмда «Гўрўғли», «Шоҳсанам ва Ғариб», «Тоҳир ва Зуҳра», «Ҳурилиқо ва Ҳамро», «Саётхон ва Ҳамро» каби достонлар оқин-бахшилар томонидан тингловчиларнинг талабига қараб гоҳ ўзбек, гоҳ туркман тилида куйланган. Бу эса ҳар икки халқ шоирлари, оқин-бахшилари ижодий ҳамкорлигининг тез ривожланишига сабаб бўлган. Андалиб мана шу адабий муҳитда қалам тебратганлиги сабабли унинг асарлари, шубҳасиз, иккала халққа ҳам тушунарлидир. Туркманистон Фанлар академиясининг академиги Б.Карриев шоир Андалиб аксар асарларини («Ўғузнома», «Насими», «Саъди Ваққос», «Юсуф ва Зулайҳо» ва бошқалар) ўзбек ва туркманларга бир хилда тушунарли тилда яратилганини таъкидлаган.

Туркман мумтоз адабиётининг асосчиси, шубҳасиз, Махтумқулидир. Туркман халқи тарихининг энг нотинч ва оғир даврида яшаб ўтганига қарамай Махтумқули серқирра ижод қилди. Унинг асарлари кўплаб чашмалардан сув ичган. Қуръони карим ва унга ёзилган тафсирлар, Ҳадиси шариф ва диний адабиётлар, тасаввуф фалсафаси ва адабиёти, Шарқ мумтоз сўз санъати ва халқ оғзаки ижоди шулар сирасидан. Шунинг учун шоир ижодида исломий мавзуларни ҳам, сўфиёна руҳни ҳам, халқона оҳангларни ҳам, мумтоз адабиёт таъсирини ҳам кўрамиз. Ана шу жиҳатлар шоир асарларининг умрбоқийлигини таъминлаган.

Туркман халқининг тарихи, бугуни ва эртаси, урф-одатлари, анъаналари, даврининг муҳим сиёсий-ижтимоий ҳодисалари, шоирнинг дарду ҳасратлари шоир асарларининг асосий мавзуси ҳисобланади. Шеърларда шоир ўз халқини севган, унинг дарду ҳасратлари билан ёнган, истиқболи учун қайғурган фидойи ватанпарвар сифатида намоён бўлади. Ватан ва халқ мавзуи – Махтумқули шеъриятининг ўқ илдизини ташкил этади. Шундан бўлса керак, Махтумқули ўзбек халқининг ўз шоирига айланиб кетган. Унинг, хусусан, маънавий-ахлоқий мавзудаги теран панд-насиҳатга йўғрилган маънодор шеърлари кириб бормаган ўзбек хонадони бўлмаса керак. Махтумқули номини билмайдиган бирорта ўзбек топилмайди, десак, муболаға қилмаган бўламиз. Махтумқули шеърлари ўзининг халқчил руҳи туфайли асрлар давомида халқ бахшилари, халфалари ва ҳофизлари томонидан куйланиб, шоирларга илҳом бериб келмоқда, адабий давралар ва шеърият кечалари, гап-гаштакларда ўқилиб келинади. Ўзбекнинг бирор тўй-тантанаси йўқки, у Махтумқули қўшиқларисиз ўтса! Бизгача Махтумқулининг 700 дан кўпроқ шеъри ва 10 га яқин кичик ҳажмдаги достонлари етиб келган. Адибнинг асарлари Жуманиёз Шарипов, Жуманиёз Жабборов, Музаффар Аҳмедов, Мирзо Кенжабек таржималарида ўзбек тилида бир неча марта чоп этилган, турли мажмуа ва дарсликларга киритилиб, чуқур ўрганиб келинмоқда.

XVIII аср охири, XIX аср бошларида яшаб ижод этган туркман шоирлари Саидий, Котибий, Мискин Қилич ва Зелилий Махтумқули ижодининг давомчилари саналишади.

Туркман мумтоз шоирларининг яна бир намояндаси Мулло Напасдир. Адабиёт тарихида Мулло Напас ўзининг бизгача етиб келган иккита мазмундор достони – «Гелмишам» ва «Зўҳро ва Тоҳир» достонлари билан машҳур.

Қардош ўзбек, тожик ва қирғиз адабиётларида бўлгани каби, туркман адабиёти тараққиётининг биринчи даврида ҳам (1905–1929) поэзия етакчи жанр бўлиб қолди. Бу вақтларда халқ шоири Кўрмуллонинг «Большевик» достони, Дурди Қиличнинг «Золимлар», «Камбағаллар», Мулло Муртнинг «Туркманистон учун азизсан», «Озодлик» сингари шеърий асарлари даврнинг долзарб масалаларига бағишланган эди.

Ғайратий таъбири билан мухтасар айтганда, ўзбек – туркман халқларининг дўстлик ва қардошлик тарихи Амудай узун. Бу қардошлик уларнинг адабиёти ва оғзаки ижодиётида ҳам чуқур из қолдирган. Гўрўғли бир қанча туркман халқ эпосларининг бош қаҳрамони бўлганидай, қирқдан ортиқ ўзбек халқ достонлари ҳам унинг мардлик, олижаноблик хислатларини тасвирлашга бағишланган. Тоҳир ва Зуҳра, Ошиқ ва Ғариб сингари пок севги тимсоллари ҳар икки халқда ҳам зўр муҳаббат ва самимият билан улуғланади. Зеро, ўзбек ва туркманнинг тили, урф-одатлари, маданияти уйғун, адабиёти ва санъати умумийдир.