Ўтган йили дунёда коронавируснинг янги «омикрон» штамми тарқалди. Вирусологлар уни ўрганишмоқда. Янги штаммда уни “биродарлари”дан ажратиб турувчи кўплаб ўзига хос хусусиятларга эга эканлиги аниқланди.
ЖСТ тақдим этган сўнгги эпидемиологик маълумотлар шуни кўрсатмоқдаки, ҳозирги кунда бутун дуёнда асосан «омикрон» штаммининг тез тарқалиши сабабли COVID-19 билан касалланиш ҳолатлари ўсмоқда. Юнонча «омикрон» ҳарфи билан белгиланган В.1.1.529 коронавируснинг янги штамми 2021 йилда Африканинг жанубида аниқланган. Ўтган йилнинг сентябрь ойида Европада ҳафтасига қарийб миллионта COVID-19 билан касалланиш ҳолатлари қайд этилган бўлса, 2022 январь ойининг бошларига келиб, бу рақам етти миллиондан ошди.
Ўзбекистонда касалланганлар сонини аниқлаш қийин, чунки кўпчилик маҳаллий аҳоли энг оғир ҳолатдагина шифокорга мурожаат қилади. Бунга коронавирус билан касалланганлар учун шифохоналар ҳақидаги турли гап-сўзлар сабабдир. Бу каби бузғунчи миш-мишларнинг олдини олиш мақсадида, масалан Европа Иттифоқида ОАВ ва ижтимоий тармоқлар устидан мониторинг олиб борилади, қидирув тизимларидаги сўровлар таҳлил қилинади. Олинган маълумотларни қайта ишлаш жамоатчилик фикри тенденцияларини аниқлаш ва ёлғон ахборотга қарши курашишга ёрдам беради.
«Омикрон» ни бошқа штаммлардан нимаси билан ажралиб туради?
ЖСТ берган маълумотларга кўра, қатор сабабларга кўра, «омикрон»нинг тарқалиши билан боғлиқ умумий хавф жуда юқори бўлиб қолмоқда. Маълумотлар шуни кўрсатмоқдаки, «омикрон» «дельта» штаммига қараганда, кўпроқ тарқалиш салоҳиятига эга. Ушбу штамм билан касалланиш енгилроқ оқибатларга олиб келса-да, касаллик сонининг тез тарқалиши беморларни касалхонага ётқизиш сонининг ошишига олиб келади, бу эса ўз навбатида соғлиқни сақлаш тизимини имкониятлар чегарасида ишлашга мажбур қилади.
Вакцинация олиш коронавируснинг бошқа вариантларида бўлгани каби “омикрон” келтириб чиқарадиган оғир хасталиклар ва ўлим ҳолатларидан ишончли ҳимояни таъминлаши мумкин. Шу вақтгача “омикрон” сабабли беморларни касалхонага ётқизишлар ва ўлим ҳолатларининг нисбатан паст даражаси кўпчиликнинг эмлангани билан боғлиқ. Вакцина олиш организмнинг вирусга қарши иммунитетини ишга туширади. У нафақат «омикрон» вариантидан, балки COVID-19 нинг келажакдаги мутациялари билан боғлиқ оғир касалликлардан ҳам ҳимоя қилади.
Экспертлар янги штаммга юзаки қарамасликни тавсия қилишади.
COVID-19 дан ҳимояланиш чоралари бўлмаган жойда «омикрон» жуда тез тарқалади. Коронавируснинг «дельта» вариантида бўлгани каби, бунда ҳам биринчи навбатда, эмланмаганлар кўпроқ жабрланади. Экспертларнинг асосий тавсияси шу бўлиб қолади: навбатингиз келганда, вакцина олинг, агарда ҳудудингизда таклиф этишса, қайта эмланинг.
«Омикрон» оддий шамоллашга ўхшамайди, чунки унда беморни касалхонага олиб келиш эҳтимоли кўпроқ. Бу касаллик билан касалланиб, сўнгра соғайганлар ковиднинг оғир ҳолатларини юқтириб олиш хавфи остида бўладилар.
Касал бўлиб ўтган бўлсангиз, эмланиш керакми?
Кўпчилик шифокорлар агарда сиз илгари COVID-19 билан касалланган бўлсангиз, барибир вакцина олишингиз керак, деган фикрга қўшиладилар. “Омикрон”ни қайта юқтириб олиш хавфи вирусни бошқаларга юқтириш ёки узоқ давом этадиган ковиднинг ривожланиш хавфини туғдиради. COVID-19 билан касалланганмисиз, ёки йўқми, бунга қарши тўла эмланиш – ўзингиз ва бошқаларни оғир касалликдан, касалхонага тушишдан ва вирус сабабли ўлишдан энг яхши ҳимоядир.
COVID-19 га қарши вакциналарнинг самарадорлиги бошқа мамлакатларда бўлгани каби вақт ўтиши билан заифлашади, шу боис, сизга қайтадан эмланишни таклиф этишади. Бу таклифни қабул қилинг. Қайта вакцина олиш «омикрон» ва COVID-19 нинг бошқа вариантлари келтириб чиқарадиган оғир касалликлардан ҳимояланишни оширади.
Бу маслаҳат айниқса, хавф даражаси юқори бўлган шахслар – 60 ёшдан катталар ҳамда бошқа касалликларга ҳам чалинганлар учун жуда муҳимдир. Тиббиёт ходимлари ҳам вирусни юқтириш хавфи юқори бўлгани сабабли қайта эмланишлари керак.
Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, «дельта» вариантига қарши ишлайдиган барча олдини олиш чора-тадбирлари, жумладан ниқоб тақиб юриш ҳам «омикрон» штаммига қарши самарали ҳисобланади. Вакцина олишдан ташқари, барча профилактика чоралари – ниқоб тақиш, қўлларни ювиш, ижтимоий масофани сақлаш, ёпиқ, чекланган ёки одамлар гавжум жойлардан қочиш, эгилган ҳолда, ёки дастрўмолга йўталиш ёки аксириш, биноларни тез-тез шамоллатиб туриш – инфекция тўлқинини ушлаб туриш ва тиббиёт ходимларини ҳимоя қилиш учун зарур.
– Ҳозирча, «омикрон» билан касалланганлар орасида касалликдан сўнг унинг олдинги вариантларига қараганда, камроқ аломатлар қолади, деган тасаввур бор. Тромбоз, доимий юрак-қон томир ва ошқозон-ичак бузилиш ҳолатлари кам учрамоқда, – дейди Россия Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва инсон фаровонлигини назорат қилиш федерал хизматининг Г.Н.Габричевский номидаги Москва Эпидемиология ва микробиология илмий-тадқиқот институтининг клиник ишлар бўйича директор ўринбосари Татьяна Руженцова.
Мутахассиснинг қайд этишича, айни дамда, бу кўпчилик беморларда касаликка қарши иммунитетнинг мавжудлиги, касалланганларнинг ёш бўлиши ҳамда “кўпинча касалликнинг биринчи кунидан бошлаб даволаш чораларининг амалга оширилиши” билан боғлиқ бўлиши ҳам мумкин.
Экспертнинг сўзларига кўра, илгари вакцина олган беморларда “омикрон” билан касалланганларидан сўнг бирон бир асоратлар камроқ учрайди.
– Ёш беморлар орасида бундай асоратлар деярли йўқ. Кекса гуруҳ вакилларида кўпинча йўтал, иш қобилиятининг пасайиши каби белгилар сақланиб қолади, – дейди у.
«Омикрон» болалар учун хавфлими?
Айтиш мумкинки, болалар «омикрон» штамми учун “осон ўлжа” ҳисобланади.
Джордж Мейсон Университетининг (Вирджиния, АҚШ) Тизимли биология мактаби профессори Анчи Баранованинг айтишича, коронавируснинг «альфа» ва «дельта» каби олдинги штаммлари инсон ҳужайраларига ҳужум қилиш учун TMPRSS2 протеазасига муҳтож бўлган. «Омикрон» эса, TMPRSS2 протеазаси иштирокисиз инсон ҳужайрасига тўғридан-тўғри кириб бора олади. Бундай протеаза катталарда кўп, болаларда эса жуда камдир. Шу боис, ковиднинг олдинги вариантларида юқорида айтилганидек, касаллик протеазага муҳтож бўлгани сабабли болалар анча ҳимояланган эди.
Айни дамда, Г.Н.Габричевский номидаги Москва Эпидемиология ва микробиология илмий-тадқиқот институти олимлари томонидан олиб борилган тадқиқотларнинг дастлабки натижалари шуни кўрсатдики, кўпчилик болалар «омикрон» штаммини асоратларсиз ўтказади.
Татьяна Руженцованинг сўзларига кўра, баъзи вояга етмаган беморларда чарчоқ, бош оғриғи, тана ҳароратининг бироз кўтарилиши сақланиб қолади. Бундай ҳолларда болалар шифокор назорати остида бўлишлари, зарур ҳолларда – қўшимча текширувлардан ўтишлари керак.
«Омикрон» штамми ҳали яхши ўрганилмаган. Давоси ҳали топилмаган, вирусологлар эса, унинг янги жиҳатларини аниқлашмоқда. Шу боис, ваҳимали миш-мишлардан қочиш ва шифокор тавсияларига амал қилиш керак.
Роман БОНДАРЧУК,
ЎзА