Foto: akademik N.Aimbetov

Ózbekstan Respublikası Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi baslıǵı, akademik Naǵmet Aimbetov Qaraqalpaqstan Respublikasınıń arqa rayonların aymaqta bar bolǵan mineral-shiyki zatlıq potencialın qollanıw tiykarında social-ekonomikalıq rawajlandırıw boyınsha koncepciya islep shıǵıp, ámelde qollanıw ushın usınıs etpekte.

Qaraqalpaqstan diyarı júdá úlken tábiyǵıy baylıqlarǵa, sonday-aq, mineral hám uglevodorod resurslarına, basqa da kóp túrli tábiyǵıy qazılma baylıqlar shiyki zatı qorlarına iye. Bul baylıqlar mámleketimiz ekonomikasında ayrıqsha orın iyeleydi. Ásirese, Ústirt keńislikleri menen Aral teńiziniń qurıǵan ultanında anıqlanǵan neft hám gaz kánleri búgin insaniyat iygiligine aylanbaqta.

Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı kánlerde altın, temir, vanadiy, titan, fosfor, molibden, granit, mramor hám basqa da qazılma baylıqlardıń úlken qorları bar. Bul óz gezeginde jańa óndiris tarmaqların jaratıw múmkinshiligin beredi.

Ǵárezsizlik jıllarında Qaraqalpaqstanda óndiris tarawınıń rawajlanıwı izbe-izlik penen baslandı. Jılına 200 mıń tonna kalcinaciyalanǵan soda islep shıǵaratuǵın Qońırat soda zavodınday iri industriallıq kárxana iske túsirildi. Súrgil gaz káni bazasında Ústirt gaz-ximiyalıq kompleksiniń qurılısı iske tústi. Bul jerde jılına 400 mıń tonna polietilen hám 100 mıń tonna polipropilen islep shıǵarılmaqta.

Sultan Wáyis taw dizbeklerinde paydalı qazılmalardı qazıw jumısları keńnen alıp barılmaqta (vermikulit, talk, hár túrli qurılıs materialları). Qarataw qoynındaǵı Tebinbulaq káni bazasında taw-metallurgiya kompleksiniń qurılısı jolǵa qoyılmaqta. Ol jerde 2021-jıldan baslap jılına 1 million tonna polat islep shıǵarıladı hám kompleks 2024-jılı tolıq iske túsedi.

Respublikamızdıń barlıq aymaqları sıyaqlı arqa rayonlardıń usınday múmkinshilikleri menen mineral-shiyki zat resurslarınan paydalana otırıp, regiondı hár tárepleme rawajlandırıw hám ekonomikanıń joqarı sheklerde ósiwine tiykar jaratıw búgingi kúnniń áhmiyetli máseleleriniń biri esaplanadı.

Qaraqalpaqstan Respublikasında sanaat óndirisin bunnan bılay da rawajlandırıw strategiyaların belgilep alıw, xalıqtıń sociallıq jaǵdayın jaqsılaw, bántligin támiyinlew hám ishimlik suwǵa bolǵan talabın qanaatlandırıw baǵdarında akademik N.Aimbetov tómendegi konceptuallıq usınısların bildiredi:

Qaraqalpaqstanda Ústirt tegisligi hám Sultan Wáyis taw dizbeklerindegi kánlerden basqa da aymaqlarda, atap aytqanda, Aral teńiziniń batıs hám qubla jaǵalarında jáne Moynaq, Taxtakópir, Shımbay, Kegeyli hám Qaraózek rayonlarınıń arqa bólegindegi jer astında bahalı túrdegi mineral hám paydalı qazılmalardıń bay kánleri bar.

Ótken ásirdiń 70-jılları aqırı hám 80-jılları basında bul aymaqlarda tolıq geologiyalıq izertlewler ótkerilgen. Izertlew nátiyjeleri ilimpazlar jazǵan kollektivlik monografiyada járiyalanǵan. Izertlewge batıs Aral teńiziniń jaǵısları, Beltaw, Qusxanataw, Porlıtaw, Aqqala, Qırantaw biyiklikleri hám t.b. tartılǵan. Bul jerlerde bir qatar sanaat tarawları ushın paydalı shiyki zatlar – mergel, glaukonit, bentonit, kvarclı qum, kremniy, mirabilit, ilmenit hám t.b. mineral túrleri anıqlanǵan.

Sonı da aytıp ótiw kerek, ele anıqlanbaǵan kánler de barshılıq. Joqarıda kórsetilgen kánlerdi ózlestiriw paydalı ekenin tolıq ekonomikalıq tiykarlaw hám olarǵa sanaatlıq baha beriw ol kánlerde mineral-shiyki zat resurslardıń quwatın jáne prognoz zapasların anıqlaw zárúr hám olardı kategoriyalar boyınsha anıqlaw kerek. Solay eken, bul paydalı qazılmalar kánlerinde keń kólemli geologiyalıq izlew, qazıw jumısların ótkeriw talap etiledi.

Hámmege belgili, Aral apatshılıǵı Moynaq rayonınıń ekonomikasına belgili tárizde zıyan jetkerdi. Sonıń menen birge, aytıp ótiw kerek, házirgi kúnde qurıp qalǵan Aral teńiziniń túbinde iri kólemdegi qazıw jumısları alıp barılmaqta, gaz qazıp shıǵarılmaqta, Moynaq rayonında gazkompressorlıq stanciya islep tur. Bir qatar isbilermenler tárepinen rayonda xalıq tutınıw tovarların islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw, hár túrli kishi óndiris kárxanaların jaratıw boyınsha usınıs hám ideyalar alǵa súrilmekte. Bankler tárepinen isbilermenlikti rawajlandırıw boyınsha, olarǵa jeńillestirilgen kreditler beriw arqalı qollap-quwatlaw háreketleri ámelge asırılıp atırǵan bolsa da, bul usınıslardı ámelge asırıw, tómende kórsetilgen bazı bir mashqalalarǵa barıp taqaladı.

Moynaq rayonınıń territoriyası júdá úlken: ol Aral teńiziniń úlken bólegin óz ishine alıwı menen birge Ámiwdáryanıń eki jaǵasında da ornalasqan. Eń úlken xalıq jasaytuǵın punktler – rayonnıń orayı Moynaq qalası hám Qazaqdárya elatı bolıp esaplanadı. Qazaqdárya elatında sharwashılıq rawajlanǵan. Bul eki iri xalıq jasaytuǵın punktler óz ara transport jolı menen baylanıspaǵan, yaǵnıy, olar bası berik aymaqlarda jaylasıp qalǵan.

Beltaw, Qusxanataw, Porlıtaw, Aqqala biyikliklerindegi mineral-shiyki zatlar resurslarınıń kóp zapasları bar ekenligin esapqa alsaq, olardı ózlestiriw ushın tiyisli transport infrastrukturası menen támiyinleniw zárúr. Al, Qaraqalpaqstandaǵı temir jol magistralı respublikanıń mashqalalı aymaqlarına jetip barmaǵan. Sonıń ushın, Shımbay qalasınan Taxtakópirdiń orayına shekem, onnan keyin Porlıtaw, Qusxanataw biyiklikleriniń qasınan Qazaqdárya elatına shekem temir jol liniyasın dawam ettiriw kerek.

Ámiwdáryanıń delta bóleginde, dáryanıń eki jaǵasında eki suw saqlaǵısh jaylasqan. Bular dáryanıń shep jaǵasındaǵı “Mejdureche” hám oń jaǵasındaǵı “Maypost” suw saqlaǵıshları. Usı eki suw saqlaǵıshtı biriktirip, usı jerden Taqıyatas gidrouzeline uqsaǵan temir jol hám avtotransport ótetuǵın jolı bar kapital suw jiberiwshi qurılıs qurıw kerek. Joqarıda kórsetilgen biriktirilgen eki suw saqlaǵısh Ámiwdárya deltasında úlken bir suw saqlaǵıshtı quraydı (ondaǵı suw saqlaw kólemi 600,0 million kub. metrden 800,0 million kub. metrge shekem boladı). Onnan keyin Qazaqdárya posyolkasınan Moynaq qalasına shekem gidroqurılıs arqalı temir jol liniyasın dawam ettiriw kerek, soń Úshsay posyolkası arqalı Sudoche kóliniń arqa tárepindegi aymaq hám Ústirttegi Ámiwdárya zakaznigine shekem dawam ettirip, Qońırat-Beynew magistralı menen baylanıstırıw kerek. Bul jaǵdayda barlıq aymaqlar boyınsha temir jol liniyasınıń uzınlıǵı 300 kilometrdi quraydı.

Bul joybardı ámelge asırǵan jaǵdayda, tómende kórsetilgen bir qatar ekonomikalıq máselelerdiń sheshimi tabıladı.

Birinshiden, Mejdureche-Maypost suw saqlaǵıshı (shártli atama) Moynaq rayonındaǵı Aral apatshılıǵı menen baylanıslı kelip shıqqan social-ekonomikalıq hám ekologiyalıq kóplegen mashqalalardıń sheshiliwine járdem beredi. Atap aytqanda, bul suw saqlaǵısh sebepli aymaqtaǵı balıqshılıq jumısın belgili dárejede tiklewge boladı. Sazan, aq amur, tolstolob sıyaqlı balıqlardı órshitiwge múmkinshilik jaratılıwı menen birge, aral súweni, bekire sıyaqlı balıq túrlerin saqlap qalıw hám olardıń kóbeyiwin támiyinlewdiń múmkinshiligi payda boladı. Sebebi, atap ótilgen balıqlardıń mákanı Ámiwdárya deltası bolıp tabıladı. Qánigelerdiń baha beriwinshe, balıqshılıq texnologiyaların jedel endirse, Ámiwdárya deltasında jaqın arada balıq óniminiń muǵdarın jılına bir neshe on mıń tonnaǵa shekem ósiriwge boladı.

Ekinshiden, Ámiwdáryanıń delta bólegi aymaǵında awıl xojalıǵı jumısların alıp barıw ushın ónimli maydanlardıń úlken zapasları bar (shama menen 100 mıń ga). Suw saqlaǵıshtıń suw zapasların paydalanıw tiykarında bul territoriyalardı ózlestiriw múmkin. Bul jerlerde aldın diyqanshılıq jumısları alıp barılmaǵanlıǵı sebepli, suwdı tejew maqsetinde tamshılatıp suwǵarıw usılı arqalı bul jumıslardı ámelge asırıw maqsetke muwapıq boladı.

Úshinshiden, suw saqlaǵısh Moynaq rayonınıń barlıq xalıq jasaytuǵın orınların suw menen támiyinlew múmkinshiligin beredi. Bul ushın suw saqlaǵısh qasınan arnawlı suw tındırǵısh jaratıw kerek boladı. Bul jerden belgili xalıq jasaytuǵın punktlerge suw tarmaqların tartıw múmkin boladı.

Tórtinshiden, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń arqa rayonlarında ótkerilgen temir jol liniyaları, bul jerlerdegi xalıqtıń bántligi boyınsha mashqalalardı keskin túsiredi. Sebebi, bul territoriyalarda jaylasqan mineral-shiyki zat jer astı baylıqların qayta islew bir qatar óndiris kárxanaların jaratıw imkaniyatın beredi. Al transporttıń temir jol túri shiyki zattı qazıp alǵan jerden óndiris kárxanalarına jetkerip beriwdi hám tayar ónimdi sol jerden tutınıwshılarǵa jetkerip beriwdi támiyinleydi.

Besinshiden, temir jol Ózbekstanda jańa turistlik marshrutlardı ashıw imkaniyatın beredi. Temir jolınıń tarmaǵı boylap Taxtakópir hám Qaraózek rayonlarınıń turistlerge qızıqlı bolǵan keń sahra peyzajları ashıladı. Bul jerlerde Aral teńiziniń túbinde qoldan tigilip ósirilgen seksewiller bar. Keyin marshrut Moynaq rayonındaǵı suw qurılısı arqalı Sudoche kólinen ótedi. Sudoche kóli flora hám faunaǵa bay. Ásirese, quslar mákanı sanaladı. Ol jerde tábiyatta siyrek gezlesetuǵın flamingo quslarınıӊ mákanın kóriwge múmkinshilik tuwıladı. Sudoche kólinen keyin marshrut Ústirttegi Ámiwdárya zakazniginen ótedi. Bul jerlerde ájayıp Ústirt kanonları peyzajları bar. Ústirt tegisliginde jebe tárizli qurılıslar (aranlar), áyyemgi qorǵanlar, piramida tárizli qurılmalar, sırlı úńgirler sıyaqlı bay arxeologiyalıq obektler bar.

Altınshıdan, ótkerilgen temir jol liniyası xalıq hám isbilermenler ushın teńdey qolaylı transport túri boladı.

Ulıwma alǵanda, bul koncepciya arqa rayonlardıń social-ekonomikalıq rawajlanıwın támiyinleydi. Aymaqta turizm rawajlanadı. Paydalanılmay jatırǵan jer astı baylıqlarınıń kánleri ashıladı. Xalıq taza ishimlik suwı menen támiyinlenedi. Eń tiykarǵısı Aral apatshılıǵınan jábir kórgen xalıq jaqsı jasay baslaydı.

E.Qanaatov

Qaraqalpaqstan xabar agentligi direktorı