Ekonomist Hamza Sarievtiń xabar.uz saytında járiyalanǵan Perzentińiz ushın jumsalǵan qarjı ózin qashan aqlaydı? atamasındaǵı maqalası sociallıq tarmaqlarda biraz pikirtalas hám talqılawlarǵa sebepshi boldı. Biz de usı maqalanı qaraqalpaq tiline awdarıp, maqalanı sap halında dıqqatıńızǵa usınbaqtamız.

Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2009-jıl 21-iyuldegi «Miynetke haqı tólewdiń birden-bir tarif setkasın bunnan bılay da jetilistiriw haqqında»ǵı qararı menen tastıyıqlanǵan ámeldegi tarif koefficientlerine bola 2017-jıl 1-dekabrden baslap qollanılatuǵın tarif stavkalarınıń muǵdarı 1-razryad ushın 426 466 sum, eń joqarı – 22-razryad ushın 1 763 738 sum etip belgilengen.

Investiciyalar boyınsha mámleketlik komitetetin maǵlıwmatlarına kóre, Ózbekstanda áyne waqıtta 18,5 million (orta hám joqarı) maǵlıwmatlı kadr bar. Bul tarif stavkaları tap sol kadrlar: ministrlikler, vedomstvolar, byudjet shólkemleriniń xızmetkerleri ushın ámel etedi. Bul barlıq shólkemler hám mákemeler ushın usınıslıq xarakterge iye bolǵanı halda hesh kim bul muǵdardan uzaqlasıp ketpeydi.

Házirgi waqıtta miynetimiz esabınan tólenip atırǵan tarif koefficienti muǵdarın inabatqa alǵan halda, keliń, dıqqat penen, ápiwayı turmıslıq mısallar tiykarında pikirlesip kóremiz.

Perzentlerimizdiń aydın keleshegi ushın hár qanday mashqalanı sheshiwge tayarmız. Bizdi biykarǵa balajan xalıq demeydi. Men balalarımız ushın baqsha, mektep, orta arnawlı bilimlendiriw procesinde jumsalatuǵın qarjımızǵa toqtap otırmayman.

Búgingi kúnde perzentimiz joqarı oqıw ornına kiriwi ushın álbette repetitordıń járdemine mútáj. Bárinen burın, mektep bilimlendiriwi jeterli emes, bul anıq nárse. Qalaberdi, joqarı oqıw ornına kiriw ushın test sorawlarınıń ayırımları orta mekteptiń materialları tiykarında tayarlanbaǵan. Bir ǵana matematika pániniń mısalında kóretuǵın bolsaq, mektepte Skanavidiń máseleler toplamı úyretilmeydi. Imtixan sorawları bolsa tiykarınan sol toplamnıń negizinde dúzilgen.

Endi ekonomikalıq baǵdarda joqarı maǵlıwmattı alıwdı qálegen perzentlerimiz ushın zárúr bolǵan qárejetlerdi esaplap kóremiz. Matematika – 250 mıń sum, fizika – 250 mıń sum, shet tili – 250 mıń sum, ózbek tili – 250 mıń sum, jámi – 1 million sum. Balamızdıń oqıwǵa qatnawı ushın aylıq jol haqısına – 60 mıń sum. Túslik qárejetleri (26 kún x 10 mıń, eger usı pul túslik etiwge jetse) 260 mıń sum. Demek, bir ǵana perzentimizdiń tayarlanıw dáwirindegi mútájlikleri ushın bir ayda ortasha 1.260.000. sum jumsawımız zárúr boladı.

Repetitorda tayarlanǵan perzentimiz joqarı oqıw ornına kontrakt tiykarında kirse ne isleymiz? Tórt jılda kontrakt pulı ortasha 10 million sumnan, jámi 40 million sum. Magistraturada oqıwı ushın 20 million sum. Demek, ulıwma esap boyınsha 60 million sum jumsaymız.

Perzentimiz magistr dárejesin aldı. Endi onı mámleketlik shólkemge jumısqa ornalastırıw kerek. Ózińiz jaqsı bilesiz, bul processtiń de óz procedurası bar. Yaqshı, jetekshi qánige bolıp jumısqa kirdi. Onıń aylıq miynet haqısı 9-razryad penen 860 683 sum boladı. Qolına ortasha 700 mıń sum aladı. Mine, biziń sonsha juwırıp-jortıp hám jumsaǵanlarımızdıń nátiyjesi.

Eger perzentlerimiz ekew hám onnan da kóp bolsa ne isleymiz?

Onda joqarıdaǵı summanı perzentlerimizdiń sanına kóbeytemiz. Bul olardıń kiyim-kenshek hám basqa mútájliklerinen tısqarı qárejetler. Endi bir shańaraq aǵzalarınıń, keminde 4 adamnıń mútájliklerin aqshaǵa bóletuǵın bolsaq, 4-5 million sumnan az emes.

Biziń mútájliklerimiz benen miynet haqımız arasındaǵı ayırmashılıq kúnnen-kúnge kóterilip barmaqta. Bunıń sebeplerin de túsiniw qıyın emes. Jılına bir yaki eki márte miynet haqı 10-15 procent kóterilgen jaǵdayda basqa tutınıw materialları 20-30 procentke kóteriledi. Turaq-jay qurıw, ońlaw, avtomobil satıp alıw hám basqa da mútájliklerimiz de shette qalıp ketpewi kerek.

Jaqında «Yoshlar» teleradiokanalı arqalı Jaslar awqamınıń belsendileriniń qatnasıwındaǵı dógerek stol sáwbeti kórsetildi. Belsendilerden biri: «Búgingi jaslarımız sabırsız, ózleriniń jumıs orınların taslap ketpekte. Azǵana sabır etse, hámmesi jaqsı boladı…», – dedi. Durıs, sabır etsek hámmesi jaqsı boladı. Bul – biziń tárbiyamız. Biraq, degen jeri bar. Eger bir insan jaqsı jasawı ushın ómiriniń 11 jılın mektepte, 6 jılın universitette, jámi 17 jılın bilim alıw hám qánige bolıw ushın jumsap atırǵan bolsa da, jumısqa kirgende alǵan miynet haqısı menen ózin támiyinley almasa «basqasha jol» izlewge májbúr bolmayma? Boladı.

Prezident Shavkat Mirziyoev miynet haqılardı túp-tiykarınan qayta kórip shıǵıw zárúrligin atap ótip kelmekte. Biraq birden-bir tarif setkası ushın juwapker bolǵan Bántlik hám miynet qatnasıqları ministrligi menen Qarjı ministrligi elege shekem anıq usınıs bergeni joq. Bálkim, usınıs tayarlanıp atırǵan shıǵar, bilmedim.

Prezident Shavkat Mirziyoev Oliy Majliske múrájatında «Aldınǵı shet el tájiriybesi tiykarında xalıqtıń múnásip turmıs dárejesi ushın zárúr bolǵan dáramatlardı anıqlaw boyınsha «tutınıwshı sebetshesi» túsinigin nızamshılıqta bekkemlew hám onı ámelde támiyinlew mexanizmlerin jaratıw zárúr»ligi haqqında kórsetpe berdi. Sonnan kelip shıǵıp «tutınıw sebetshesi»n qáliplestiriw ushın qánigelerimiz, aytayıq, shıpakerlerimiz biziń salamat jasawımız ushın jeterli bolǵan taǵamlar dizimin qáliplestirip berse, kúndelikli mútájliklerimiz ushın da usınıslar bildirilse, ekonomistlerimiz benen birgelikte búgingi kúnniń bahaları da bir adam yaki bir shańaraq ushın zárúr bolǵan muǵdardıń sumdaǵı qunın tastıyıqlap alsaq, Birden-bir tarif setkası da joqarıdaǵılardan kelip shıqqan halda qaytadan belgilense, maqsetke muwapıq bolar edi.

HAMZA SARIEV

ekonomist