Материаллық емес мәдений мийрас оғада кең ҳәм соның менен бирге жүдә нәзик мәдений категория болып есапланады. 2003-жылдан баслап ЮНЕСКО инсанияттың материаллық емес мийрасларын сақлап қалыў ҳәм келешек әўладларға қалдырыўдың усылларын ҳәм методларын ислеп шығыў бойынша кең көлемли жумысларды баслады. Материаллық емес мәдений мийрасларды сақлап қалыў бойынша жумыслардың ең әҳмийетли басқышларынан бири 2006-жылы күшке кирген «Материаллық емес мәдений мийрасларды қорғаў ҳаққында»ғы ЮНЕСКО Конвенциясы болып есапланады. Бул Конвенция 2008-жылы январь айында Өзбекистанда да ратификацияланды ҳәм усының менен мәмлекетимизде материаллық емес мәдений мийрасларды сақлап қалыў бағдарында жаңа дәўир басланды.
Материаллық емес мәдений мийрасларды сақлап қалыў ушын оның бар элементлерин инвентаризациялаў, белгили бир системаға түсириў ҳәм тәртиплестириў зәрүр. Бул мәселеге Өзбекистанда, соның ишинде Қарақалпақстанда да үлкен итибар берилмекте.
«Республикамызда бул бағдардағы жумыслар тийкарынан Өзбекстан Илимлер академиясы Қарақалпақстан бөлиминиң қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институты илимпазлары тәрепинен басқа да мәпдар шөлкемлер менен биргеликте жүргизилмекте,- дейди Қарақалпақ гуманитар илимлер илим-изертлеў институтының директоры, филология илимлериниң кандидаты Айтмурат Альниязов.
Ғәрезсизлик жылларында миллий әдебиятымызды, тилимизди, фольклорымызды қайта тиклеў ҳәм жаңадан үйрениў бойынша кең көлемли жумыслар баслап жиберилди.
Институтымыздың тийкарғы жумыс бағдарларының бири қарақалпақ миллий мәдениятын ҳәм халық аўызеки дөретпелерин раўажландырыў ҳәм үгит-нәсиятлаў болып есапланады. 2007-жылдан баслап усы күнге шекем 100 томлық «Қарақалпақ фольклоры» топламы толық баспадан шықты.
Келеси 101-106-томлары усы жыл ақырына шекем баспадан шығады. Оның улыўма көлеми 500 бет әтирапында болады. Усы бағдарда илимпазларымыз тәрепинен оғада көлемли жумыслар әмелге асырылды. Бул томларға қарақалпақ халық поэзиясының үлгилери киргизилди. Халық қосықлары тематикалық жақтан түрлерге ажыратылып, ҳәр қайсысы өз алдына жеке том дәрежесинде жиберилмекте. Бурынғы басылымларда халық дөретпелериниң барлық жанр түрлери бир том етип баспада жәрияланған еди. Биз қосықлардың жанрлық сыпатларын үйрениў барысында оларды өз алдына ажыратыў кереклигин сездик. Себеби, халық қосықларының жанрлық түрлери атқаратуғын хызметлери жағынан бир-биринен кескин парқланады. Барлық турмыслық машқалаларды өзинде жәмлеген қосықларды бир-биринен ажыратып жәриялаў оларға тематикалық анықлықлар енгизиўге, көркемлик сыпатларын анықлаўға, идеялық бағдарларын белгилеўге қолайлы, оқыўшылар ушын да ықшам имканиятлар болып табылады. Буннан тысқары, тематикалық атамалары сақланған, бирақ басқа темадағы қосықлар араласып кеткен кемшиликлер сапластырылып, қайта исленди ҳәм оларды баспаға таярлаў барысында бурын жәрияланбаған текстлер менен байытылды.
Соны да айтып өтиў керек, фольклоршы илимпазлардың басламасы менен ҳәм Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңеси менен Ҳүкиметиниң тиккелей қоллап-қуўатлаўында қабыл етилген бул үлкен бағдарламаның баслы мақсети, бәринен бурын, илимий тийкарланған болып, ол қарақалпақ фольклортаныўы, тил билими, көркем өнери, мәденияты ушын оғада әҳмийетли болып есапланады. Буннан тысқары, бул бизиң жәҳән цивилизациясына толығы менен қатнасымыз бар екенлигинен дерек береди. Ғәрезсизлик шарапаты менен усы әжайып өтмиш мийрасларымызға миллий руўхый ғәзийне статусын бериўге кең мүмкиншиликлер ашылды. Тән алыў керек, биз көбинесе қандай бай, бийтәкирар руўхый ғәзийнеге ийе екенлигимизге ой жуўырта бермеймиз, олардан жетерли пайдаланбаймыз. Оның үстине, бурын баспадан шыққан фольклор шығармалары сол дәўир талапларына сай жүдә өзгертилген, қысқартылған, қайта исленген еди. Көп жыллар даўамында бундай оғада күшли руўхый тәсир көрсетиўши әжайып дөретпелер тек қатардағы оқыўшы ғана емес, ал илимпазлар ушын да қадаған етилген еди. Ал, енди ҳәзирги баспадан шығып атырған фольклор үлгилеринде усы кемшиликлер менен олқылықлар толық сапластырылды, сап ҳалында баспа жүзин көрген бул халық аўызеки дөретпелери институт илимпазларының миллий мәдений байлығымызды қайта тиклеў, беккемлеў ҳәм байытыў исине қосқан ылайықлы үлеси деп есаплаймыз».
Миллий мәдениятымыздың, фольклорымыздың ең жақсы үлгилерин кең көлемде үгит-нәсиятлаў, көпшиликке танытыў – келешек әўладты тәрбиялаўдың руўхый тийкары болып есапланады, миллий өзликти күшейтеди, халықлар ҳәм миллетлер арасындағы өз-ара қарым-қатнаслардың буннан былай да беккемлениўине жәрдем береди, әлбетте.
Еслетип өтемиз, Қарақалпақ фольклорының 100 томлығы 2007-2015-жыллар аралығында баспадан шыққан еди.
Қәнигелердиң пикиринше, Илимлер академиясы фондында еле бир неше онлаған томға жетерли қарақалпақ халық аўызеки дөретпелерине тийисли материаллар бар.
Ә.Жийемуратов,
Қарақалпақстан хабар агентлигиниң хабаршысы.