Ózbekstan Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan bólimi Qaraqalpaq tábiyǵıy ilimler ilimiy-izertlew institutınıń mineral tóginler ximiyası toparınıń basshısı Sali Bawatdinov jer astı baylıqlarınan mineral tógin alıwdıń 3 texnologiyasın oylap tapqan edi.
Ilimpaz usı oylap tabıwlar haqqında Ózbekstan Milliy málimleme agentligi – Óz Anıń xabarshısına tómendegilerdi aytıp berdi.
-Bul mineral tóginler Qaraqalpaqstan jerinde bar bolǵan fosforit, glaukonit, bentonit sıyaqlı jer astı baylıqlarınan alınadı,-deydi S.Bawatdinov. – Birinshi oylap tabıw-fosforitden tógin alıw. Qaraqalpaqstandaǵı fosforitler elimizdegi basqa da fosforitlerden (Qızılqum, Gulyob) fizikalıq-ximiyalıq jaqtan ajıralıp turadı. Qaraqalpaqstan jerindegi fosforitlerdi payda etetuǵın kristallar bir-biri menen jaylasıw boslıǵı, topıraqta áste eriytuǵını ilimiy jaqtan dáliyllengen.
Qaraqalpaqstan fosforitleri tiykarınan suwda erimeytuǵın ortasha duzlardan quralǵan. Sonıń ushın ondaǵı fosfordı júdá qıyınshılıq penen ózlestiredi (ashshı topıraq sharayatlarınan tısqarı). Izertlew nátiyjesine bola, shıǵanaqlı fosforitlerdi fosforit unı túrinde tikkeley topıraqqa salıw múmkin ekenligi anıqlandı. Onnan awıl xojalıǵında ortasha duzlanǵan topıraqta paydalansa boladı. Nátiyjeliligi ápiwayı superfosfattan qalıspaydı. Demek, jergilikli jańa mineral tógin payda boldı.
Mineral tógin ximiyalıq ataması boyınsha-duz. Kislotalılıǵı 3-4 procent kórsetkishge iye bolǵan mineral tógin jerdiń shorlanıwına alıp keledi. Eger mineral tóginler menen fosforitti aralastırsa (aralaspa tayarlansa) onnan alınǵan mineral tóginniń kislotalılıǵı azayadı, jerdiń shorlanıw dárejesi de tómenleydi. Ósimliktiń mineral tógin alıw koefficienti artadı.
Ekinshi oylap tabıw- glaukonit tógini. Qaraqlpaqstanda glaukonit mineralı keń tarqalǵan. Glaukonit mineralında ósimlik ushın kerekli bolǵan kaliy oksidi, biziń keyingi anıqlawımız boyınsha, 30 dan aslam makro-mikro elementler bar. Bul ximiyalıq zatlardıń kópshiligi oksid halında ekeni dáliyllenbekte. Bul elementler topıraqta jaqsı eriytuǵını tájiriybeler dawamında anıqlanıp atır.
Glaukonitten alınatuǵın mineral tóginniń paydası úlken. Birinshiden, mineral tógin ekologiyalıq jaǵdaydıń jaqsılanıwına alıp keledi. Atızlarǵa berilip atırǵan fosfor tógininiń jumsalıwın 40-50 procent, azottı 20-30 procent, kaliy tóginin 70-80 procentke azaytadı, tiykarǵısı, qarjı únemlenedi. Ekinshiden, ósimliktiń vegetaciya waqtında topıraqtıń ızǵarlıǵın úsh ay dawamında 70-75 procentke uslap turadı, topıraqtıń quramın jaqsılaydı. Glaukonit tábiyǵıy tógini-topıraqtı kaliy tógini menen bayıtadı hám onıń quramın jaqsılaydı. Ósimliktiń rawajlanıwın tezletedi, hár qıylı keselliklerden qorǵaydı. Ximiyalıq záhárli elementlerdi ózine sorıp aladı, topıraqtı tazalaydı. Jerdegi gumus (shirindi) muǵdarın arttıradı.
Gumus quramında 5 procent azot, 20-30 procent fosfor, 70-80 procent kúkirt boladı. Glaukonitte hám onnan alınatuǵın tóginlerde biziń ilimiy maǵlıwmatlarǵa bola, mıs, cink, kobalt, vanadiy, bor sıyaqlı makro-mikro elementlerdiń bar ekenligi anıqlandı. Eger olar jetispese, ósimlik jaqsı rawajlanbaydı, jaqsı ónim bermeydi, ekologiyalıq processlerge shıdamsız boladı.
2016-jılı Ózbekstan IA Qaraqalpaqstan bólimi janında saatına 400-500 kilogramm bayıtılǵan glaukonit islep shıǵarıw quwatlılıǵna iye arnawlı cex iske túsirildi. 25 tonnaǵa shamalas glaukofos, glaukokaliy tóginleri 21 fermer xojalıǵına tájiriybe sıpatında berildi. Nátiyjede paxta ónimdarlıǵı kútilgeninen da joqarı boldı.
Úshinshi oylap tabıw jerdiń meliorativlik jaǵdayın jaqsılaytuǵın bentonit bolıp tabıladı. Sońǵı jıllarda Aral teńizi túbinen kóp muǵdardaǵı duzlar samal menen elimizdiń wálayatlarına keń tarqalmaqta. Topıraqtıń shorlanıwı mineral tóginniń paydalılıq dárejesin azaytadı. Paxta ónimdarlıǵı az duzlanǵan jerlerde 10-15 procentke, ortasha duzlanǵan jerlerde 50 procentke, kúshli duzlanǵan jerlerde 75 procentke shekem azayadı.
Mine, sol jerdiń duzlanıwına qarsı gúresetuǵın jańadan oylap tabılǵan tógin-bentonit bolıp esaplanadı.
Qaraqalpaqstan aymaǵında keń tarqalǵan bentonit jerdiń meliorativ hám fizikalıq-ximiyalıq qásiyetin jaqsılaydı, ónimdarlıqtı arttıradı. Eger nanbar (kompost) sıpatında paydalanılsa, ósimliktiń rawajlanıwına tásiri joqarı boladı. Máselen, 7-10 tonna tezekke 5-6 tonna bentonit aralastırılıp nanbar (kompost) islense, paxta ónimdarlıǵı 4-5 centnerge artıp, vegetaciya dáwiri qısqaradı. Bentonit quramında tez sińip ketetuǵın 30 ǵa shamalas makro-mikro elementler bar. Bentonit jerdiń ızǵarlıǵın saqlaydı.
Awıl xojalıǵında keń qollanılıp atırǵan mineral tóginlerden ammofos, superfosfat, ammofosfat hám basqa da strukturalıq azotlı-fosforlı tóginler búgingi zaman talabına juwap bermeydi. Islep shıǵarılıp atırǵan mineral tóginlerdiń awıl xojalıǵı eginlerine fizikalıq-ximiyalıq tásiri tómen, yaǵnıy topıraq muǵdarında tez erip ketedi, paydalılıq dárejesi az. Dúnya ilimpazları awıl xojalıǵı eginlerine hár jılı mineral tóginler beriw jerdiń shorlanıwına hám atmosferanıń, ıqlımnıń ózgeriwine úlken tásir etetuǵının ilimiy jaqtan dáliyllemekte. Awıl xojalıǵındaǵı úzliksiz ximiyalastırısıw hám mineral tóginlerden úzliksiz túrde paydalanıw aqıbetinde atmosferada karbonat angidrid gazi, metan hám azot gazleri jıynalmaqta, topıraqtıń suwsızlanıw procesi artpaqta.
Maǵlıwmat ushın, ilimde atap ótiliwinshe, 1960-jıllardan berli Qaraqalpaqstanda 1 gektar jerge hár jılı 550 kilogram, ayırım jerlerge 1 tonna duz túsedi. Bul duzlar Aral teńiziniń qurǵap qalǵan túbinen kóterilgen záhárli shań-tozanlar bolıp tabıladı.
Bul tóginler óndiriske keńnen engizilse, elimizge miilionlaǵan qarjı jumsap shet elden import etilip atırǵan tóginler kólemi keskin azayadı. Sonıń menen birge, eń áhmiyetlisi, ekologiyanı jaqsılawǵa, jerdiń ónimdarlıǵın bunnan bılay da arttırıwǵa xızmet etedi.
A.NASIRLAEV,
ÓzAnıń xabarshısı