«Wzdaverloyiha» mámleketlik jer dúziw ilimiy-joybarlaw institutı Qaraqalpaqstan bóliminiń jas qánigesi Ruslan Genjebaev jańa innovaciyalıq ideyanı ámelge asırıp, jer monitoringin júrgiziwdi ańsatlastıratuǵın, sistemanı jańa texnologiyalarǵa say ádewir alǵa ilgeriletiwshi jer informaciyalıq sistemasın – «GIS» ti islep shıqtı.
Jas qánige R.Genjebaev «Wzdaverloyiha» institutı Qaraqalpaqstan bóliminiń islep shıǵarıwdı avtomatlastırıw hám geoinformatika bólimi baslıǵı lawazımında jumıs isleydi. Onıń tiykarǵı jumısınan qol úzbegen halda bir yarım jıl ishinde islep shıqqan innovaciyalıq texnologiyası qánigelerdiń pikirinshe, jer dúziw salasında oylap tabılǵan úlken sensaciyalıq jetiskenlik boldı. Ruslan Qaraqalpaqstan xabar agentliginiń xabarshısına jańalıqtı jetkere otırıp, baǵdarlamanı islep shıǵıwdıń barısı, óndiriste paydalanılıp kiyatırǵan funkciyası, uqsas basqa ásbap-úskenelerden onıń artıqmashılıǵı, sonday-aq, óz qánigeligin hám islep atırǵan tarawın keleshekte jáne de rawajlandırıwda GIS tiń áhmiyeti tuwralı maǵlıwmatları menen bólisti.
– Ruslan, Siz islep shıǵarıwdı avtomatlastırıw hám geoinformatika bólimi baslıǵı sıpatında mámleketlik jer kadastrın júrgiziw procesinde maǵlıwmatlar menen islesiwdi texnologiyalıq jaqtan jetilistiriwge juwapkersiz, solay ma?
– Mámleketlik jer kadastrı respublikamızdaǵı jerlerdiń tábiyǵıy, xojalıq hám huqıqıy rejimi, olardıń túrleri, sapa kórsetkishleri menen bahası, jaylasqan mánzili jáne ólshemleri, olardıń jer iyelerine, jerden paydalanıwshılarǵa bóliniwi haqqındaǵı zárúrli, isenimli maǵlıwmatlar hám hújjetler sistemasınan ibarat. Mámleketlik jer kadastrın júrgiziwdi, jerden paydalanıwdı, jer dúziwdi, jer qorınan belgilengen maqsette aqılǵa uǵras paydalanıw ústinen mámleketlik qadaǵalawdı ámelge asırıwdı, jerlerdi qorǵawdı maǵlıwmatlar menen támiyinlew jer monitoringi tiykarında ámelge asırıladı. Al, jer monitoringi jer quramındaǵı ózgerislerdi óz waqtında anıqlaw, jerlerge baha beriw, unamsız processlerdiń aldın alıw hám usınday processlerdiń aqıbetlerin saplastırıw ushın jer qorınıń jaǵdayın baqlap turıw sistemasınan ibarat. Sonday-aq, jer monitoringin ótkeriwde awıl xojalıǵı eginlerin egiw hám agrotexnikalıq ilajlardıń ámelge asırılıwı barısın baqlap barıw jumısları úlken áhmiyetke iye.
Usı ilajlardı ámelge asırıw Ózbekistan Respublikası jer resursları, geodeziya, kartografiya hám mámleketlik kadastrı mámleketlik komiteti, sonday-aq, usı komitet quramındaǵı «Wzdaverloyiha» mámleketlik jer dúziw ilimiy-joybarlaw institutı hám bizlerdiń bólimge júklenedi.
– Tarawıńızdı jedel rawajlandırıwda oylap tapqan texnologiyańızdıń qánshelli nátiyjesi boladı, dep oylaysız?
– Jer monitoringin júrgiziwde burınǵı dástúriy ámeller óz áhmiyetin joǵalttı. Házirgi dáwirde hár bir taraw jańa texnologiyalıq jetiskenliklerge say jumıs iskerligin qaytadan kórip shıǵıwǵa májbúr. Sol sebepli jańa texnologiyalardı paydalanıw boyınsha innovaciyalıq ideyalardı ámelge asırıw ushın keń jol ashılıp, jer monitoringin ótkeriwde házirge shekem paydalanılıp kelingen jumıs usılın ózgertiw múmkinshilikleri jaratılmaqta.
Geoaxborot sisteması (GIS) barlıq tarmaq kadastrlarınıń maǵlıwmatların jer kadastrı bazasında elektron túrde operativ jıynalıwın, sistemalastırılǵan tárizde jańalap barılıwın hám paydalanılıwın támiyinlep beredi.
Házirgi kúnde jer monitoringi barısında tayarlıq jumısları maǵlıwmatlar jıynaw, kartaǵa túsiriw, dala jumıslarında tiyisli masshtabtaǵı úlken kartalardı dalada ashıp baǵdar alıw, jaǵdaydı oǵan túsiriw, ólshew jumısların ámelge asırıw, ólshemlerdi kartaǵa túsiriw, esaplaw, talqılaw jumısları ádewir qıyınshılıqlar tuwdıradı hám kóp waqıttı aladı. Al, GIS usı jumıslardıń barlıǵın avtomat túrde jedel ámelge asırıwǵa múmkinshilik jaratadı.
Dala sharayatında úlken kólemdegi kartanı alıp júriwge mútájlik qalmaydı, orientir alıw mashqalası bolmaydı. Qánigeniń turǵan ornı, júrgen jolı, jónelisi avtomat túrde navigator tárepinen kórsetip barıladı.
Baǵdarlamada kartanı qálegen masshtabqa keltirip paydalanıw, eger situaciyada ózgerisler bolǵan jaǵdayda internetke shıqpastan baǵdarlama ishinde ornatılǵan kosmosemkadan paydalanıwǵa boladı.
Dalada júrgende ózgerislerdi, atızlardıń jaǵdayı yamasa agrotexnikalıq ilajlar, olarǵa egilgen eginler tuwralı maǵlıwmatlardı kirgizip barıw, atızda GPS arqalı elektron túrde ólshem jumısların alıp barıw, keyin esap-sanaq jumısların islew, hátteki aralıqtan turıp oraylasqan bazaǵa informaciyanı jıynaw, tiyisli mánzilge jiberiw, maǵlıwmatlardı ArcGIS, Mapinfo arnawlı baǵdarlamalarında qayta talqılaw múmkinshiligi bar.
– Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, usı kúnge shekem tarawda paydalanılıp kiyatırǵan sırt ellerdiń ásbap-úskeneleri siziń baǵdarlamańız orınlaytuǵın funkciyalardıń tek 30 procentin ǵana ámelge asırıp kelgen. Qánigelerdiń «qol miyneti»n jeńilletken texnologiyańızdıń jáne qanday abzallıqları bar?
– Házirgi waqıtta óndiriste paydalanılıp kiyatırǵan jer ólshewge arnalǵan GPS Pro Mark-2, sonday-aq, jaqında komitet tárepinen satıp alınǵan StoNEX úskenesinde kosmosyomka, awıl-xojalıq kartaların jaylastırıw imkaniyatı joq. Olardıń bahası anaǵurlım qımbatlıǵı, úlken gabarit ólshemge iyeligi, awırlıǵı hám elektr energiyası menen quwatlaw kóp waqıttı alıwı menen jumıs islewde qıyınshılıq tuwdıradı.
Al, jańa baǵdarlama basqa úskene talap etpeydi. Ol házirgi waqıtta hár bir qánige paydalanıp atırǵan Android operacion sistemasındaǵı telefon apparatında isley beredi. Telefonlardaǵı basqa baǵdarlamalar yamasa oyınlar sıyaqlı ańsat basqarıladı, úyreniw de júdá ańsat.
– GIS tikkeley sputnik arqalı bárqulla baylanısta bolıw imkaniyatın jaratar eken, demek uzaq jolǵa shıqqan, tanıs emes mánzilge baratırǵan ápiwayı puqara da onı telefonına jalǵap alıwı múmkin. Xosh, baǵdarlama paydalanıwǵa qoyıldı ma, onnan bárshemiz paydalanıwımız múmkin be?
– Bul baǵdarlamanı tek jer dúziw tarawında emes, tábiyattı qorǵaw komiteti, toǵay xojalıǵı, suw xojalıǵı, transport hám turizm tarawlarında da jemisli paydalanıw múmkin. Biraq GIS házirshe tájiriybe sıpatında úyrenilmekte, tolıq paydalanıwǵa qoyılmadı.
«Ergeodezkadastr» mámleketlik komitetiniń hám «Wzdaverloyiha» institutınıń basshıları tárepinen usı baǵdarlamaǵa ayrıqsha baha berildi. Jaqın arada komitet komissiyasında qarap shıǵılıp, rásmiy qollanıwǵa qoyıw ilajları ámelge asırılatuǵını bildirilmekte.
– Adamzat civilizaciyasına dóńgelektiń oylap tabılıwı qanday tásir kórsetken bolsa, «GIS» ataması berilgen jańa baǵdarlama da jer dúziw tarawınıń qánigeleri ushın usınday úlken jetiskenlik boldı, -deydi «Wzdaverloyiha» institutı Qaraqalpaqstan bóliminiń 1-jer dúziw toparı baslıǵı Orazbay Erejepov. – Ózbekistan kóleminde úlken jańalıq bolıp atırǵan baǵdarlamanıń internetke baylanıs bolmaytuǵın dala maydanlarında, teńizde xızmeti biybaha.
Jas qánige Ruslan Genjebaevtıń innovaciyalıq ideyalarınıń sırt ellerde de dańqı shıǵıp, aqılıy potencialınıń múnásip bahalanıwı sheshimin kútip turǵan áhmiyetli máselelerden sanaladı.
M.PIRNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan xabar agentliginiń xabarshısı.