Ilimde «jebe tárizli qurılıs» termini menen belgili bolǵan Ústirttegi úlken kólemdegi sırlı súwretler búgingi kúnge shekem ilimpazlardıń pikirtalaslarına sebep bolıp kelmekte. Yaǵnıy, bul qurılıs ne maqsette paydalanılǵan, qashan qurılǵan, kóshpeli xalıq oǵada úlken kólemdegi bul obektlerdi qalayınsha qurǵan hám t.b.?
Ilimpazlar toparı bul qurılıslardıń ne maqsette qurılǵanı boyınsha 2 varianttı alǵa súredi: birinshisi, bunı suw jıynaytuǵın arnawlı orın bolǵan dese, ekinshi toparı massalıq tárizde ań awlaw quralı degen pikirde.
SÍRLÍ SÚWRETLER QALAYÍNShA BAYQALDÍ?
Bul obektler eń birinshi márte 1952-jılı Sergey Tolstov basshılıǵındaǵı Xorezm arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspediciyası tárepinen anıqlanǵan. Ústirt chinkleri shetlerinde kóplep ushırasatuǵın, tas plitalardan úyilip, tereń dóńgelek etip jasalǵan oǵada ayrıqsha ózine tán bul qurılıslardı Tolstov suw toplaw ushın emes, al ań awlaw maqsetinde qurılǵan dep ilimiy boljaw bildirgen bolsa, usı pikir sheńberinde belgili marhum arxeolog-ilimpaz Vadim Yagodin úlken ilimiy izertlew jumısların alıp bardı hám uzınlıǵı 600-900 m., eni 400-600 m., tereńligi 3 metrge shekem qazılǵan Ústirttegi bul sırlı obektlerdiń sayǵaq, qulan, arqar, jáyran kibi mıńlap toparlasıp júretuǵın dúz ańların massalıq túrde awlaw ushın qurılǵan qurılıs – aran ekenligin dálilledi.
Qońırattıń mádeniy esteliklerin izertlegen etnograf-ilimpaz Xojaxmet Esbergenov bolsa bul estelikler ertede kóshpeli qáwimlerdiń suw toplaw ushın qurǵan qurılısı degen pikirdi bildiredi. Ilimpazdıń pikirinshe, ishimlik suwı tam-tarıs bolǵan Ústirttiń ústinde jamǵır hám qar suwların toplaw ushın kóshpeliler usınday qurılıslar qurıwǵa májbúr bolǵan.
Ótken ásirdiń 70-80 jıllarında jebe tárizli qurılıslardıń anıqlanıwı dúnya júzinde kóplegen ilimpazlardıń hám ǵalaba xabar qurallarınıń qızıǵıwshılıǵın oyattı. Obrazǵa berilgen ayırım jurnalistler hám basqa da izertlewshiler jebe tárizli bul belgilerdi basqa planetalıqlar tárepinen qurılǵan degen fantastikalıq boljamlardı aytqan.
Ótker ásirdiń 70-jıllarınan baslap ÓzASSR Ilimler Akdemiyası Qaraqalpaqstan bólimi tariyx, til hám ádebiyat institutı tárepinen qol tiyilmegen Ústirt keńliklerindegi arxeologiyalıq obektler arnawlı túrde izertlene baslaydı.
Usı izertlewler boyınsha alıp barılǵan kameral jumıslar payıtında Ústirttiń Shıǵıs chinkinde, Duwana tumsıǵı (Duwana Nókiske derlik 500 km alıstaǵı Aral teńiziniń batıs jaǵalıǵı)nan 7 km arqada túsirilgen aerofotosyomkalarda birneshe onlaǵan kilometrge sozılıp atırǵan jebe tárizli obektlerdiń úlken toparı (16 dana) barlıǵı anıqlanadı.
Bunday siyrek gezlesetuǵın tabılma aldın hesh bir arxeologiyalıq ámeliyatta ushıraspaǵan.
Bul belgi jay kózge yaki avtomobilde ótip baratırǵan jolawshıǵa bayqalmaydı. Sebebi júdá úlken kólemdegi obektti adam boyındaǵı bálentlikten kóriwdiń imkanı joq, siz ayaq astıńızda tariyxı mıńlaǵan jıllarǵa barıp taqalatuǵın ájayıp estelik jatqanlıǵın bilmey ústinen júz márte ótip ketiwińiz múmkin.
Házirgi kúni Ústirttegi bul esteliklerdi Internet tarmaǵındaǵı Google Earth programması arqalı qálegen adam biymálel kóre aladı.
SÍRLÍ SÚWRETLERDIŃ SANÍ QANShA?
Ótken ásirdiń 70-90 jılları arxeolog V.Yagodin basshılıǵında alıp barılǵan keń kólemli arxeologiyalıq izertlewler juwmaǵı boyınsha bunday jebe tárizli qurılıslar toparı Ústirttiń barlıq jerinde emes, al belgili bir aymaqlarında gezlesetuǵını anıqlandı. V.Yagodin bul qurılıslardı tómendegishe territoriyalıq toparlarǵa bóledi:
Arqa Ústirt toparı (Duwana-1 hám Duwana-2 kishi toparlarına bólinedi);
Aybúyir-Sarıqamıs toparı (bul topar Aybúyir hám Berniyaz-3, Qazǵan hám Sarıqamıs kishi toparlarına bólinedi);
Jarınqudıq toparı;
Kenderlisor toparı;
Beynew toparı.
Pútkil dúnya júzi boyınsha usınday tariyxıy sırlı súwretlerdi izertlewge qánigelesken avstraliyalı ilimpaz Alison Betts, qaraqalpaqstanlı arxeolog-ilimpazlar Shamil Amirov hám marhum V.Yagodinlardıń «Paleorient» ilimiy basılımında jarıq kórgen maqalasında Ózbekistan hám Qazaqstan territoriyasındaǵı Ústirt keńisliginde usınday obektlerdiń 17 toparǵa bólingen 126 danası anıqlanǵanlıǵı aytıladı.
Jebe tárizli qurılıslar Túrkmenistan territoriyasında da gezlesedi.
Demek, Ústirttegi sırlı súwretlerdiń aqırǵı sanın anıq aytıw qıyın. Sebebi, biz 2017-jıldıń sentyabr ayında, Qaraqalpaqstan xabar agentliginiń baslaması menen shólkemlestirilgen mediatur aldınan, Aralǵa turistlerdi aparıp qaytıw menen shuǵıllanatuǵın isbilermen Tazabay Ótewliev penen birge Google Earth programması arqalı koordinaciyalardı belgilew payıtında Duwana tumsıǵına 20 kmdey qublada, 21-sanlı radioreleyli stanciyanıń arqa-shıǵısında chinkke qaray sozılǵan, aldın ilimge belgisiz 3 obekttiń bar ekenligin anıqlaǵan edik. Áhmiyetlisi sonnan ibarat, usı tabılǵan obektler hesh bir ilimiy dáreklerde belgige alınbaǵan hám bul jebe tárizli qurılıslar basqa obektlerge salıstırǵanda kólemi ádewir kishi.
Ilimpazlar hám jeke qızıǵıwshılar Internet tarmaǵındaǵı usınday programmalar arqalı yaki arnawlı hawa transportı hám úskeneler (dron) arqalı bunday obektlerden jáne de ilimge belgisiz jańaların tabıwı itimaldan jıraq emes.
JEBE TÁRIZLI QURÍLÍSLARDÍŃ JASÍ NEShEDE?
V.Yagodin jebe tárizli qurılıslardıń qurılıs hám paydalanıw dáwirin tómendegishe dáwirlerge bólip qaraydı:
1) B.e.sh. I mıń jıllıqtıń ekinshi yarımı (b.e.sh. V-II ásirler) – tegislikke jerlew mádeniyatı dáwiri. Bul dáwirge tiyisli estelikler Kaspiy átirapı, Uzboy, Ústirttiń barlıq jeri hám Mańǵıstaw boylap tarqalǵan. Bul mádeniyat Ústirt hám oǵan jaqın aymaqlar boylap mal sharwashılıǵı menen aylanısatuǵın kóshpeli qáwimlerge tiyisli. Kóshpeli qáwimler bul jerlerdi jaylaw hám qıslaw etip paydalanǵan. Bul dáwir, grek tariyxshısı Strabonnıń tili menen aytqanda, ullı tegislik iyeleri bolǵan massagetler dáwiri sanaladı.
2) B.e. III-IV ásiri – sarmat-alan dáwiri.
Duwana tumsıǵındaǵı jebe tárizli qurılıslardıń jası usı eki dáwirge tuwra keledi.
3) VII ásir basları IX ásir – jetiasar-kerder dáwiri. Bul dáwirge tiyisli estelikler Ústirtte keń tarqalǵan.
4) IX-XI ácirler – oǵuzlar dáwiri.
5) XII-XIV ásirler – túrkmen-qıpshaq dáwiri.
IX-XI hám XII-XIV ásirlerdegi dáwirge tiykarınan Aybúyir-Sarıqamıs, Kenderlisor toparındaǵı estelikler kiredi.
BUL QURÍLÍSLAR NE MAQSETTE PAYDALANÍLǴAN?
Ústirttegi jebe tárizli qurılıslardıń ne maqsette paydalanılǵanlıǵı boyınsha anıq maǵlıwmatlardı tariyxıy jazba dáreklerden ǵana bilip alıw múmkin. Sebebi, bul qurılıstı paydalanıp ań awlaǵan adamlardıń ózi 20-ásirde qalmaǵan edi.
V.Yagodin de ilimiy izlenislerinde tiykarınan 1825-1826-jılları Aral-Kaspiy aralıǵına shólkemlestirilgen F.F.Berg basshılıǵındaǵı rus ilimiy ekspediciyası materiallarına júginedi.
Usı ekspediciya quramı aǵzaları V.D.Volxovskiy hám A.O.Dyugamel tárepinen dúzilgen topografiyalıq jurnalda mınanday qızıqlı faktler kelitrilgen: «Bul jerde (Ústirtte – E.Q.) ájayıp dúz ańlarınan qulanlar, tarpanlar (jaybayı atlar) hám sayǵaqlar bar. Sayǵaqlardı tas penen qorshalǵan qoraǵa aydap kirgizip, ol jerde tereń etip qazılǵan orǵa túsirip uslaydı».
Usı ekspediciya quramında bolǵan ilimpaz Eduard Eversman biraz qızıqlı hám qunlı maǵlıwmatlardı jazıp qaldıradı: «Antilopalar menen sayǵaqlardı uslaw ushın Ústirtte qırǵızlardıń (Ústirtte jasawshı qazaq hám qaraqalpaqlardı ruslar sol waqta qırǵız dep ataǵan – E.Q.) taslı diywal menen qorshalǵan, uzınlıǵı 300-400 adım, jergilikli jaǵday boyınsha keńlew yamasa tarlaw, biyikligi 3-4 fut, kishkene sańlaqlı orın bar; qasında sekirip shıǵıp kete almaytuǵın tas penen qorshalǵan shuqır oy bar. Ań awlaǵa shıqqan qırǵız átiraptaǵı 10-15 shaqırım jerge ketedi hám maraldıń dawsın uqsatıp salıp, barlıq sayǵaqlardı ertip ákeledi. Usılayınsha ol sayǵaqlardı sańlaqtan úlken qoraǵa kirgizedi, soń basqa shuqırǵa ótip ses beriwdi dawam etedi; háreket baslanǵalı úndemey jatırǵan basqa qırǵız bolsa sańlaqtan sayǵaqlardıń izinen kiredi de qıshqıra baslaydı. Úrkek dúz jániwarları kútilmegen sesten qorqıp ketip, qutılıwdı oylap shuqırǵa qaray sekiredi hám sol jerde uslanadı».
Tariyxıy maǵlıwmatlardan belgili, usı ekspediciya áyne Duwana tumsıǵına kelgen. Sol jılı qıstıń qattı keliwi ekspediciyanıń izge qaytıwına májbúr etken. Ústirttiń ızǵırǵan qáhárli suwıǵında ekspediciyanıń kóp aǵzaları, 1500 at-túyesi menen qırılıp qalǵan.
Demek, jebe tárizli qurılıslar Ústirtte jasawshı xalıqlar tárepinen 19-ásirge shekem qollanılıp kelingen.
V.Yagodin óziniń «Strelovidnaya planirovka Ustyurta» (Tashkent 1991) miynetinde Ústirtte jasawshı ayırım eski kóz qariyalar ata-babalarınıń usınday jol menen ań awlaǵanlıǵı haqqında eske túsirgenin jazadı. Informatorlardıń aytıwınsha, bul qurılıstıń atı «aran» eken. Arannıń dóńgelek shuqırı múyeshlerine úshkir etip jonılǵan qamıs qatırılǵan. Arannıń átirapında birneshe arnawlı shuqırlar bolǵan. Bul shuqırlarda ańshılar jasırınǵan. Awǵa 30-40 atlı ańshılar qatnasqan. Jániwarlar arannıń ishine aldanıp kirip qaladı hám sol jerde uslanadı. Ań awlaw gúzde ótkerilgen.
Ilimpazdıń pikirinshe, «Aran» sózi qaraqalpaq milletiniń Keneges arısındaǵı aranshı ruwı menen baylanıslı. Aranshı Kenegesler óz dáwirinde ańshı xalıq, yaǵnıy aran qurıw arqalı ań awlaǵan bolıwı múmkin.
Berdaqtıń «Shejire» shıǵarmasında bolsa:
Shóllerde gezer jáyranı,
Jáyranǵa qurǵan aranı, degen qatarlar arannıń ań awlaytuǵın qural ekenligin jáne bir márte dálilleydi. Al, qaraqalpaq dástanlarında «Aranday awzın ashadı», «Awzı aranday ashılǵan» sıyaqlı teńewler ushırasadı.
Aran – eski túrkiy sóz bolıp, Maxmud Qashǵariydıń «Devoni luǵat-at túrk» shıǵarmasında da bar, yaǵnıy, mal qora, at qora mánisin ańlatadı.
17-ásirdiń belgili tariyxshısı Abulǵazı xan «Túrkmenler shejiresi» shıǵarmasında túrkmenniń qara-oylı hám arsarı qáwimleri arasındaǵı shártlesiw haqqında qızıqlı maǵlıwmatlardı keltiredi: «Sol waqta qara-oylı gedeylendi. Usı sebepke bola olardıń bári Xalildiń basshılıǵında arsarı xalqınıń belgili adamlarına qaray bet aldı hám bılay dedi: “Biz sizlerdiń xızmetkerińiz boldıq. Biz oǵada ash boldıq hám azıp-tozdıq. Biziń iltimasımız mınanday: Eger siz bizge qus hám Úlken Balxannan jáne Kishi Balxannan egin egiw ushın jaramlı suw kózin berseńiz, onda sizge hár jılı qálegen nárseńizdi beremiz… Arsarınıń eń jaqsı adamları jıynalıp, bılay dedi: “Biziń babamız Arsarı biy satıp alǵan Úlken Balxanda altı aǵın suw kózi bar, lashınnıń 10 uyası, qarshıǵanıń 18 uyası bar, al Kishi Balxanda — lashınnıń 4 uyası, qarshıǵanıń 6 uyası bar. Usı suw kózinen paydalanıp qansha dán alsańız da, jartısın bizge beresiz. Jáne aran qurıw ushın eki mıń qamıs beresiz».
Arandı kóshpeli xalıqlardıń ań awlaw ushın qurǵanlıǵı usı jazba dárekler tastıyıqlay túsedi.
TARIYX TILSIMI TURIZM UShÍN XÍZMET ETSIN
Ústirt uzaq ásirler dawamında sak-massagetler, sarmatlar hám monǵollardıń, hátte olardan da áyyemgi xalıqlardıń civilizaciyaları túyisken mákanı sanaladı. Neshe ásirler boyı ushı-qıyırsız keńislikten ullı kóshler ótken. Ústirttegi eski kárwan jolları Shıǵıs penen Batıstı tutastırıwshı tranzit xızmetin atqarǵan. Platodan ótken kárwanlar Xorezmnen Tómengi Volgaboyı hám Qubla-batıs Evropa mámleketlerine hám ol jaqlardan tovarlar tasıǵan. Sol arqalı mádeniy, sawda-ekonomikalıq baylanıslar rawajlanǵan.
Aranlarda mıń-mıńlap tutılǵan tuyaqlı dúz jániwarlarınıń góshi, terisi, shaqları tovar almasıw xızmetin atqarıp, Ullı Ústirt ústinen ótken usı sawda jolları arqalı Xiywa, Buxara, Samarqandqa, hátteki Qıtayǵa shekem jónetilip turǵan.
2017-jıldıń sentyabr ayında Duwana tumsıǵına shólkemlestirilgen mediaturdıń tiykarǵı maqseti – usı aranlardı dron úskenesi járdeminde videosyomkaǵa túsirip, turizmdi rawajlandırıw maqsetinde keń auditoriyaǵa úgit-násiyatlaw edi.
Ústirtte usınday ájayıp estelik barın búgingi kúnde birew bilse, birew bilmeydi. Ótken ásirdiń 80-jılları ǵalaba xabar qurallarında bul haqqında keń sáwlelendirilgen bolsa da, búgingi kúni jańa áwlad qáliplesken, olarǵa tanıstırıw kerek. Kópshilik jaǵdayda usınday ájayıp ilimiy jańalıqlar ilimpazlardıń ilimiy miynetlerinde qalıp ketip atır. Onnan tek az sheńberdegi adam ǵana xabar tawıp qoyıp atır. Haqıyqatın aytıw kerek, ilimiy jańalıqlar ilimiy-kópshilik tilde jónli úgit-násiyat etilmey atır…
Haqıyqatında da, Perudaǵı Naska súwretlerine megzes, 2500 jıllıq tariyxqa iye bul sırlı súwretler kimdi bolsa da sheksiz tásirlerge bóleytuǵını anıq.
Jaqında ÓzIA Qaraqalpaqstan bólimi xızmetkeri, ilimpaz Yusup Kamalov deltaplan arqalı usı jebe tárizli obektlerge sayaxat etiwdi usınıs etken edi. Qollap-quwatlawǵa turarlıq baslama. Qala berse, Aral akvatoriyası, Ústirt platosı oǵada tań qalarlıq ájayıbatlarǵa tolıp atır. Mıńlaǵan jıllar aldınǵı kóshpeli qáwimler qaldırǵan iz benen sayaxat etiw bolsa onnan da beter zawıqlı.
Platonıń derlik barlıq jerinde áyyemgi mahbara hám qábiristanlardı ushıratıwǵa boladı. Ásirese Ústirt chinklerin jaǵalay júrgen jolawshı hár bir adımda tóbeshikke qoyılǵan kóshpeliler qábiristanlarına dus keledi. Olarda marhumlarǵa qoyılǵan qulpıtaslar, tasqa oyılǵan tamǵalar elege shekem jaqsı saqlanǵan.
Bul úlkeni tariyxıy qorıqxana dep te aytıwǵa boladı.
Ústirttiń eń itibarlı orınları – onıń arxeologiyalıq estelikleri. Ústirt ústinde házirgi kúnde de Puljay, Belewli, Alan, Dáwkesken hám t.b. sıyaqlı áyyemgi hám orta ásirlerge tiyisli kárwan sarayları, qala-qorǵanlarlar saqlanıp qalǵan. Adamzattıń ayaǵı jetiwi biraz múshkil bolǵanlıqtan bul esteliklerdiń kópshiligi ele jeterlishe izertlenbegen.
Ájayıp estelikleri menen tariyx sırların ishine búgip jatırǵan Duwana aymaǵı turistlik sayaxattı rawajlandırıwǵa oǵada qolaylı jer. Bul aymaqqa bir barıp qaytqan adam Mars planetasına barıp qaytqanday tásirge túsedi. Demek, Ústirtke, Aral teńizi aymaǵına turistlik marshrutlardı tartıw, turistlik infrastrukturanı rawajlandırıw sheshimin kútip turǵan áhmiyetli másele sanaladı.
Joqarıda aytıp ótken Perudaǵı Naska súwretleri YuNESKOnıń mádeniy miyrasları obektine kirgizilgen hám bul estelikti tamashalawǵa hár jılı mıńlap turistler aǵıladı. Ústirt aranlarınıń bul esteliklerden kem jeri joq. Biz de usı baǵdardaǵı jumıslardı jedellestirsek nur ústine nur bolar edi.
Esimqan Qanaatov
Qaraqalpaqstan xabar agentligi direktorı