Poliomielit júdá qáwipli juqpalı kesellik bolıp, onıń virusı patas azıqlıq zatlar hám suw arqalı tarqalıp, ishekte kóbeyedi. Soń nerv sistemasına kirip alıp, bir neshe saattıń ishinde dawası joq láń keselligin (paralichti) keltirip shıǵaradı. Kesellikke qarsı gúresiwde birden-bir nátiyjeli hám isenimli ilaj – aldın-ala shanshıw. Qaraqalpaqstan Respublikasında balalardı bul kesellikke qarsı shanshıw házirgi waqıtta tiri oral poliomielit vakcinası (OPV) arqalı ámelge asırıladı.
Tábiyatta poliomielit virusınıń 3 tipi ushırasadı. 1960-jıllardan berli jer júzinen usı úsh tipti de joq etiw ushın 3 valentli vakcinaciya ámelge asırılıp kiyatırǵan edi. Dúnya júzilik Densawlıqtı saqlaw shólkeminiń usı kesellikti joq etiwdiń juwmaqlawshı basqıshın ámelge asırıw boyınsha strategiyalıq joybarı sheńberinde dúnya júzinde jabayı poliovirustıń 2-tipi joq etilip, 3-tipi 2012-jıldıń noyabr ayınan baslap dizimge alınbadı. Sol sebepli basqa da mámleketler qatarında 2016-jılı Ózbekstan úsh valentli OPV vakcinasınan poliovirustıń 1 hám 3-tiplerinen qorǵaytuǵın eki valentli vakcinaǵa ótti. Úsh valentli OPV vakcinasın shanshıw ámeliyatınan alıp taslaw nátiyjesinde poliovirustıń 2-tip vakcina shtampı tárepinen vakcina menen baylanıslı paralitikalıq poliomielittiń jańadan payda bolıwına tosqınlıq etiwge erisiledi. Poliomielit keselligine qarsı alıp barılıp atırǵan basqa da ilajlar haqqındaǵı sorawlarımızǵa Qaraqalpaqstan Respublikası Mámleketlik sanitariya-epidemiologiyalıq baqlaw orayınıń immunoprofilaktika bólimi meńgeriwshisi Ádil Dosımbetov tómendegishe maǵlıwmat berdi:
– Aralboyı aymaǵın rawajlandırıwǵa qaratılǵan Qaraqalpaqstan Respublikası boyınsha Mámleketlik baǵdarlamada 2017-jıldan baslap Milliy shanshıw kalendarına poliomielit keselligine qarsı vakcinanıń inaktivlengen jańa usılın engiziw rejelestirilgen eken. Bulshıq et ishine jiberiw arqalı ámelge asırılatuǵın bul usıldıń burınǵı awızǵa tamızıwshı vakcinadan abzallıǵı nede?
– Balanıń awzına tamızıw arqalı poliomielit keselligine qarsı immunitetti qáliplestiretuǵın oral poliomielit vakcinası (OPV) poliovirustıń 1 hám 3-tiplerinen qorǵaytuǵın tiykarǵı vakcina. Ol arzan, isletiwge (paydalanıwǵa) qolaylı bolıwına qaramastan, shanshıwdan keyingi asqınlawlar bolıwı itimalı bar edi. Yaǵnıy, dúnya júzilik tájiriybede 2-3 million OPV menen shanshılǵan balalardıń birewinde shanshıwdıń awır keri tásiri bayqalǵan. Inaktivlengen poliovakcina bolsa, poliovirustıń úsh tipinen de qorǵaydı hám hesh qanday keri tásir etpeydi. OPV balanıń isheginde, al, IPV qanda immunitetti qáliplestiredi.
Házirgi waqıtta oral poliomielit vakcinası menen hár jılı ortasha 120 mıń balanı shanshıw ámelge asırıladı. Respublikamızda 1960-jıldan baslap qollanılıp kiyatırǵan OPV balalardıń 2, 3, 4, 16 aylıq waqtında hám 7 jasarlıǵında tamızıladı. Bul ushın hár jılı ortasha 120 million sum qarjı ajıratıladı. Mısalı, 2017-jıldıń 4 ayı dawamında Qaraqalpaqstanda 10 mıń 755 eki aylıq, 11 mıń 530 úsh aylıq, 12 mıń 938 tórt aylıq, 13 mıń 200 den aslam 16 aylıq hám 470 jeti jasar, jámi 48 mıń 898 balaǵa poliomielitke qarsı shanshıw ámelge asırılıp, bul ushın 20 million 616 mıń sumnan aslam qarjı jumsalǵan. Úzliksiz túrde ótkerilip atırǵan usınday ilajlar nátiyjesinde 1995-jıldan berli Ózbekstan territoriyasında nawqaslanıw jaǵdayı dizimge alınbadı. 2001-jılı respublika poliomielit keselliginen azat aymaqlar qatarına kirgizilip, Dúnya júzilik Densawlıqtı saqlaw shólkeminiń arnawlı sertifikatın aldı.
– Bizlerde sol waqıtlardan berli poliomielit ushıraspaytuǵın bolsa, nege oǵan qarsı vakcinaciyanı toqtata qoymaymız?
– Bul keselliktiń dúnya júzindegi basqa mámleketlerden kirip keliw qáwpi bar. Xalqımız «Awırıwdı emlegennen onıń aldın alǵan jaqsı» degen danalıq gápti biykarǵa aytpaǵan. Ásirese, ele dúnyada bir qansha mámleketlerde poliomielit penen nawqaslanǵanlar barshılıq. Olardıń arasındaǵı Awǵanstan, Pakistan sıyaqlı jaqın mámleketler qáwipli jaǵdaylar, tınımsız urıs hám jánjeller sebepli qáwipli keselliklerdiń epidemiologiyalıq oshaǵına aylanǵan. Sol sebepli sergeklikti joǵaltpawımız kerek.
Keselliktiń juǵıwınıń hám xalıqtıń arasında keńnen tarqap ketiwiniń aldın alıw maqsetinde respublikamızda poliomielit keselligi boyınsha epidemiologiyalıq qadaǵalaw sisteması belsendi túrde ámelge asırılıp kelinbekte.
Rawajlanǵan mámleketlerde balalar tuwılǵanınan er jetkenge shekem 30 dan aslam túrdegi keselliklerge qarsı shanshıw ámelge asırıladı. Bizlerde házirshe tek 12 túrli kesellikke qarsı vakcina salınadı.
– Demek, shanshıw toqtap qalsa, kesellik keskin tarqalıp ketiwi múmkin, solay ma?
Durıs, tek immunizaciyalaw poliomielittiń aldın alıwdıń birden-bir jolı. Immunizaciyalaw – vakcina járdeminde adam immunitetin qáliplestiriw yamasa organizmniń infekciyalıq keselliklerdi qabıllamaytuǵın bolıwı.
Búgingi kúnde shanshıw ilajlarına qarsılıq etetuǵın ata-analar da joq emes. Bul bolsa, balanıń poliomielit penen keselleniwine, jedel túrde keselliktiń tarqalıwına sebep bolıwı múmkin. Dúnyada birew bolsa da usı infekciyanı juqtırǵan bala tabılsa, barlıq ellerdegi balalar poliomielitti juqtırıw qáwpi astında qaladı. Usınday jaǵday burınǵı Awqam tarqap, poliomielitke qarsı vakcinalar menen támiyinlew úziliske túsken waqıtta júz bergen edi. Sol jıllarda Qashqadárya, Samarqand, Tashkent wálayatlarında keselliktiń paralichke alıp keletuǵın awır túri tarqap ketti.
Xalqımızǵa aytarım, perzentlerińizdi infekciyalıq keselliklerge qarsı shanshılıw huqıqınan ayırmań. Shanshıw mámleketlik byudjet esabınan, xalıq ushın jasaytuǵın jerindegi medicinalıq mákemelerde biypul ámelge asırıladı.
– Inaktivlengen poliomielit vakcinasın salıw baslandı ma?
– Tiykarında Ózbekstannıń Milliy kalendarına 2016-jılı inaktivlengen poliomielit vakcinası kirgiziliwi rejelestirilgen edi. Mámleket bul ushın qarjı ajıratıp, Franciyadan vakcinanı alıwı kerek edi. Biraq usı jılı dúnya júzi kóleminde birden barlıq mámleketler IPV dan paydalanıwǵa ótkeni sebepli vakcina jetkerip beretuǵın óndirislik kárxanalar (Hindstan, Qıtay, Angliya, AQSh hám basqa da mámleketlerdegi) ónimdi islep shıǵarıwǵa úlgere almay qaldı. Sonıń menen birge, elimizde poliomielit keselliginiń joq etilgenligin hám OPV vakcinası menen shanshıw qamtıp alınıwınıń joqarı bolıwın esapqa alıp, jergilikli qánigeler tárepinen inaktivlengen vakcinanı Milliy kalendarǵa 2018-jıldıń aprel ayınan baslap kirgiziwge kelisip alındı. Házirshe IPV balanıń 4 aylıq waqtında OPV menen birgelikte salınadı. 2020-jılǵa barıp OPV dan paydalanıw ulıwma toqtatıladı.
Emlew profilaktika mákemelerinde shanshıw ámeliyatına poliomielitke qarsı inaktivlengen poliomielit vakcinasın engiziwge tayarlıq ilajların alıp barıw maqsetinde usı jıldıń mart ayında oqıw seminarları ótkerildi.
– Siz joqarıda rawajlanǵan ellerde 30 dan aslam túrdegi keselliklerge qarsı shanshıw ámelge asırılatuǵını haqqında aytıp óttińiz. Bizlerde de aldın alıw kerek qáwipli kesellikler oǵada kóp. Ásirese, sońǵı waqıtları respublikamızda rak keselliginiń hár qıylı túrleri menen nawqaslanıw dárejesi joqarı. Olardıń aldın alıw ushın immunizaciyalawdı ámelge asırıw durıs bolar ma edi?
– Haqıyqatında da, respublikamızdaǵı ekologiyalıq jaǵdaylarǵa bola, rak keselliginiń túrleri keskin artıp ketti. Bul haqqında Qaraqalpaqstan Respublikası Densawlıqtı saqlaw ministrliginiń sońǵı kollegiya májilisinde de ayrıqsha atap ótildi.
Álbette, bular da esapqa alınıp, Ózbekstannıń Milliy shanshıw kalendarına jańa vakcinalar kirgizilmekte. Máselen, jıl basında qabıl etilgen shanshıw rejesine bola, 2018-jıldıń iyun ayınan baslap respublikamızdaǵı 9-12 jaslar arasındaǵı qız-balalardı jatır moynı ragi keselligine qarsı shanshıw rejelestirilgen. Ózbekstan dúnyada birinshilerden bolıp usı vakcinaciyanı engizbekte. Qız balalarda papilloma virusına (VPCh) qarsı vakcina bulshıq et ishine jiberiw arqalı ámelge asırıladı. Mámleket tárepinen usı eki privivka – APV (VPCh) hám IPV nı Milliy shanshıw kalendarına kirgiziw ushın 5 million AQSh dolları muǵdarında qarjı ajıratılǵan bolıp, vakcina shet ellerden may aylarında respublikamızǵa keliwi kútilmekte.
Jatır moynı ragi hayal-qızlar arasındaǵı onkologiyalıq keselliklerdiń tarqalıw dárejesi boyınsha sút bezleri ragi keselliginen soń ekinshi orında turadı.
Sózimniń sońında aytarım, húrmetli watanlaslar, hámmemiz perzentlerimizdiń densawlıǵı ushın juwapkermiz. Balanıń saw-salamat ósiwi ushın barlıq profilaktikalıq shanshıwlardı óz waqtında alıwǵa hám balalarıńızdı kishkeneliginen jeke gigiena qaǵıydalarına úyretiwge shaqıramız. Bul arqalı olardı kóplegen juqpalı keselliklerden qorǵaǵan bolasız.
Sáwbetlesken:
M.PIRNAZAROVA,
Qaraqalpaqstan xabar agentliginiń xabarshısı