prof. M.Ibragimov

Uzaq jıllardan berli awıl-xojalıǵı tarawında basshı lawazımlarda islegen mámleketlik ǵayratker, awıl xojalıǵı ilimleri doktorı, Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń professorı Maqsud Ibragimovtı xalqımız Aral apatshılıǵınıń aqıbetlerin saplastırıwǵa aytarlıqtay miyneti sińgen ilimpaz sıpatında jaqsı tanıydı.

Jetpis jastı jetekke alǵan el aqsaqalı tınıp-tınshımas adam. Ol kútá bánt insan bolıwına qaramastan, Qaraqalpaqstan xabar agentligi xabarshısınıń sorawlarına juwap beriwge razı boldı, sáwbet dawamında bir neshe ilimiy jańalıqlar menen de bólisti.

– Maqsud Yuldashevich, Aral apatshılıǵı nátiyjesinde birinshi gezekte xalqımız, soń pútkil dúnya jábirlenip atırǵanı qayta-qayta aytılıp kelinbekte. Qaraqalpaqstan aymaǵında onıń aqıbetlerin jeńilletiw maqsetinde anaǵurlım jumıslar islendi. Xosh, jaǵday ózgerdi me?

– Birinshiden, Aral teńiziniń suwı tartılıp, qurǵap qalǵan ultanında jańa topıraq qatlamlarınıń payda bolıw procesi júz bermekte. Tábiyǵıy halda shópler shıǵıp atır. Demek, qurǵaǵan jerler záhárli shań-tozańnan tazalanıp, bul jerdegi topıraq ónimdarlıǵı artpaqta. Ekinshiden, házir qurǵaǵan maydanlarda júz mıńlaǵan gektar jerlerge toǵay xojalıqları tárepinen qoldan ósimlikler (seksewil, qándim hám taǵı da basqa) egilip, toǵaylar payda etilmekte. Aral teńiziniń 5,5 million gektar maydandaǵı qurǵaǵan ultanınıń hesh bolmaǵanda 3,5 million gektar jerinde tábiyattıń óziniń kúshi menen ot-shóp shıǵıp ketse, úlken jaylaw maydanları payda boladı.

Házirgi waqıtta ekologiyalıq sharayatlarǵa baylanıslı Qızılqum hám Ústirt jaylawlarınıń tábiyǵıy ónimdarlıǵı azayıp ketti. Sol sebepli teńizdiń suwsız maydanın sharwashılıq ushın jaylaw sıpatında paydalanıw keleshekte aktual mashqalaǵa sheshim bola alar edi. Bul jumıslar úzliksiz ámelge asırılsa, aymaqtaǵı ekologiyalıq jaǵday da jaqsılanarı sózsiz.

– Ultannıń shóp shıqpaytuǵın jerlerindegi shań-tozańlar ele kóteriliwin dawam etip atır ma?

– Bunıń da ilajı tabıldı. Jaqında universitetimizdiń Ekologiya hám topıraqtanıw kafedrası doktorantı Maxmud Allamuratov ilimiy jańalıq ashtı. Ol teńizdiń shóp óspeytuǵın qum basqan jerlerinde qumlıqtıń kóshiwin toqtatıw ushın sewiletuǵın ximiyalıq birikpeni oylap taptı. «Amu 1», «Amu 2» ataması berilgen bul birikpeler qumlardıń betin 8 millimetr qalıńlıqta qatırıp taslaydı. Hár jawın jawǵan sayın birikpe qattı bolıp baradı. Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde usınday ximiyalıq usıllar oylap tabılıp, onı jetilistiriw ústinde ilimiy jumıslar alıp barılmaqta.

– Aral teńizine suw ákeliwdiń imkanı bar eken. Siz jaqında ótkerilgen ilimiy-ámeliy konferenciyada usı máseleni kótergen edińiz. Demek, teńizdi toltırıw múmkin, solay ma?

– Jizzaqta úlken kóller sisteması bar. 1969-jılı Sırdárya suwınıń tolıp, jaǵısınan 21 kub kilometr suwdıń shıǵıp ketiwi nátiyjesinde payda bolǵan usı Aydar-Arnasay kóller sisteması házir Qızılqumdı batpaqlap atır. Sebebi, 1993-jıldan berli bir neshe márte Sırdáryanıń artıqsha suwı usı kóllerge túsip, kóller sistemasınıń maydanı jıldan-jılǵa úlkeyip barmaqta. Onıń suwı qurı shólistanǵa aǵızıp jiberilgennen, Aral teńizine quydırıw ilajı islense maqsetke muwapıq bolar edi. Bunnan, álbette, teńiz tolıp qalmaydı, biraq onıń mineralizaciyalanıw (duzlanıw) dárejesi azayadı. Nátiyjede teńiz suwında da tirishilik payda boladı.

– Ne sebepten Sırdáryanıń suwı ele sistemaǵa kiretuǵın Arnasay, Aydarkól hám Tuzkan kóllerine quyılıp atır?

– Sırdáryanıń suwı Qazaqstan táreptegi bógetten (plotinadan) tolıq ótpeydi. Plotinadan suwdıń barlıǵı ótip ketiwi esapqa alınbaǵan. 1969-jılı bul kóllerdiń ulıwma maydanı 2 mıń 175 kvadrat kilometrdi quraǵan bolsa, házir 4 mıń kvadrat kilometrden artıp ketti. Sońǵı maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, 200 mıń gektar jaylawlar suw astında qalǵan, suw qudıqları, balıqshılardıń mákan-jayları juwılıp ketken, Qızılqum shólistanı batpaqlıqqa aylanıp baratır. Házir bul kóllerdegi suw payda bolǵan waqtındaǵısınan 3 ese kóbeyip ketti. Onıń ústine jer astı suwlarınıń, kollektorlıq-drenajlıq suw aǵımınıń da usı jerge jıynalıwı kóller sisteması duzlanıwınıń artıwına sebep bolmaqta.

– Aydar-Arnasay kóller sisteması Aral teńizine qaray baǵdarlandı da deyik, keyin usı jerdegi balıqshılıqtıń arqasında kún kórip otırǵan xalıqtıń ahwalı qanday boladı, al, kóllerdegi balıqlar, tiri janzatlarǵa ne boladı? Bul process usı aymaqtaǵı klimattıń birden ózgerip ketiwine alıp kelmey me?

– Aldın aytqanımday, kóllerdiń maydanı artqan sayın kóplegen jaylawlardı, qamıslıq hám toǵaylardı suw basıp ketti. Ózgidromettiń, Ózbekistan Respublikası awıl hám suw xojalıǵı ministrligi balıqshılıq Orayınıń ótkergen izertlewleri suw astına shógip ketken qamıslıqlar menen toǵaylıqlar kóllerdiń túbinde shirip, serovodorod qatlamın payda etip atırǵanın kórsetti. Bul qatlam kóllerdegi barlıq tirishiliktiń joq bolıwına alıp keledi. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, 3 metr tereńlikte záhárli ammoniyli azot barlıǵı, ayırım jerlerde ulıwma kislorodtıń joqlıǵı anıqlanǵan.

Ne bolǵanda da, suw qáddiniń bunnan da kóteriliwi (házir maksimal kórsetkishte – teńiz qáddinen 275,5 metr biyik) Oraylıq Aziyanıń tap orayında ekologiyalıq katastrofanıń júz beriwine alıp keledi. Sebebi, kóllerdegi duzlardıń kóteriliwi hám Tyan-Shan muzlıqlarına túsiwi nátiyjesinde olar jedel túrde eriwdi baslaydı. Usı kóllerge jaqın jerde jaylasqan záhárli ximikatlar saqlanıp atırǵan punktler, qum barxanları suw astında qalıwı boljanbaqta. Suwdıń birese kóterilip, birese qaytıwı sebepli elektr uzatqısh liniyalarınıń kópshiligi suwda qalǵan. Sonıń ushın kópshilik ferma hám elatlı punktler elektrsiz qalmaqta.

Aydar-Arnasay kólleri akvatoriyasınıń kópshilik bólegi balıq awlaw ushın paydalanılmaydı. Mámleketlik biobaqlaw (Gosbiokontrol) tárepinen tayarlanǵan esabatta kóllerdi arendaǵa alǵan Jizzaq wálayatınıń fermerleri tárepinen kóller sistemasınıń tek ǵana 41,1 procenti paydalanılatuǵını aytılǵan. Ijarashı-fermerlerdiń kópshiligi awlanǵan balıq tarawǵa jumsalǵan qárejetti jawmaytuǵının aytıp, iskerligin toqtatıp atır. Izertlewler hár qaysısı 50 metrlik 30 torǵa 20-25 kilogramm balıq ǵana túsetuǵının kórsetti.

Ayanıshlısı, balıqshılar tiykarınan jilkadan islengen torlardan paydalanadı. Olar kóllerde joǵalıp, suw túbine shógip qaladı. Olar shirimeytuǵınlıǵı sebepli suw túbin pataslamaqta. Onıń ústine joǵalǵan torlarǵa balıq túsiwi dawam etip, olar biykarǵa ólip ketpekte.

Bul jerdegi klimatqa keletuǵın bolsaq, bunday úlken kólemdegi kóllerdiń suwınıń puwlanıwı usı aymaqtaǵı klimatqa házirdiń ózinde-aq tásirin kórsetpekte.

Qullası, Ózbekistan Respublikası Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw boyınsha Mámleketlik komitettiń «Ózbekistan Respublikasında qorshaǵan tábiyǵıy ortalıqtıń hám tábiyǵıy resurslardan paydalanıwdıń jaǵdayı haqqında» («O sostoyanii okrujayushey prirodnoy sredı i ispolzovanii prirodnıx resursov v Respublike Uzbekistan»)ǵı milliy bayanatında aytılıwınsha, eger Aydar-Arnasay kóller sistemasına hár jılı taza suw kelip quyılmasa, mineralizaciya dárejesi kóterilip baradı hám suw saqlaǵısh ekinshi Aralǵa aylanıp qaladı.

Professor Araldı qutqarıp qalıwdıń jáne bir jolın ayta otırıp, bul arqalı hesh bolmaǵanda teńiz aldı kóllerin saqlap qalıwımız múmkinligin atap ketti. Yaǵnıy Respublikamız aymaǵındaǵı, sonıń ishinde, Túslik kollektordaǵı barlıq izey suwlardı teńizge yamasa teńiz aldı kóllerine qaray baǵdarlaw ilajların qolǵa alıw kerek.

Sonday-aq, Maqsud Yuldashevichtiń pikirinshe, házirden túslik Aralboyı aymaqlarındaǵı ekosistemada júz berip atırǵan hádiyselerdi, ekobiologiyalıq qubılıslardı tereń úyrenetuǵın waqıt keldi.

M.PIRNAZAROVA,

Qaraqalpaqstan xabar agentliginiń xabarshısı.