Onıń áhmiyeti qanday?

Ilimde belgili bolıwınsha, boyan ósimliginiń tamırı shıpalı ónim sıpatında erte zamanlardan baslap-aq Tibet, Qıtay, Hindstan hám Oraylıq Aziya xalıqları arasında túrli keselliklerdi emlewde paydalanılǵan.

Ibn Sina, Ibn ul–Baytar hám basqa da shıǵıs hám arab shıpakerleriniń miynetlerinde adamlardı emlewde boyan tamırınıń paydalı qásiyetleri kórsetilgen. Sońǵı dáwirlerde boyan ósimliginen medicinada, sonday-aq sanaattıń basqa da tarawlarında paydalanıw artıp barmaqta. Boyan tamırdıń quramındaǵı eń áhmiyetli element glicirizin kislotası bolıp, onıń muǵdarı ortasha 7,3 hám 23,6 procentti quraydı. Bunnan basqa onıń quramında 0,6-15,2 procent glyukoza, 0,3-11,0 procent saxaroza, 9,7-28,2 procent flavonoidlar, 11,0-31,2 procent askorbin kislotası, belok, steroidlar, efir mayı, asparagin hám basqa da birikpeler ushırasadı.

Boyantamırǵa nege talap kúshli?

Boyan tamırlarınan ajıratılǵan birikpelerden pivo, kvas, kakao, marinad, kompot, kisel, koka-kola, konfet, xalva islep shıǵarıwda paydalanıladı. Boyan ósimlikleri temeki óndirisinde shaynaytuǵın aromat hám jaǵımlı dám beriwde, al Yaponiyada nikotinsiz surrogat temekiler tayarlawda paydalanıladı. Sonday-aq, metallurgiya, neft-gaz skvajinaların burawlawda, teri, jún hám jipek materialların boyawda, akvarel boyaw, sıya, tush ónimlerin tayarlawda da paydalanıladı. Ekstrakt ónimi qaldıqlarınan bolsa karton, termoizolyaciyalıq plita hám basqa da sanaat ónimlerin islep shıǵarıwda qollanıladı.

Sonlıqtan bul ónimge xalıqaralıq dárejede talap oǵada joqarı.

Boyannan qanday dáriler islenedi?

Házirgi dáwirde boyan ósimligi tamırlarınan hár túrli farmakologiyalıq qásiyetlerge iye bolǵan dári preparatları tayarlanadı. Likviriton, Flakarbin, Gliciram, bismuloksan, Transpulmin, boyan tamırlarınıń qoyıw ekstratı, boyan tamırlarınıń qurǵaq ekstraktı, boyan tamırları siropı hám t.b. Bul preparatlar adamlardaǵı bronxit, jótel, gastrit, asqazan hám on eki barmaq ishektegi jara, bawır hám Addisona keselliklerin emlewde paydalanıladı. Sonıń menen birge boyan ósimliklerdiń jer ústi bólimi sharwa malları ushın juǵımlı ót-shóp bolıp esaplanadı. Ayrım adamlardıń pikirine qaraǵanda, boyan shóbin ot-jem ushın paydalanǵanda mallarda tól taslaw qublısı júz beredi, dep aytadı. Ilimiy dereklerde bul pikirdiń nadurıslıǵı dálillengen.

Bul ósimlik jerdiń jaǵdayın jaqsılaw boyınsha fitomeleorativlik áhmiyetke de iye.

Boyandı biytártip paydalanıwdı toqtatıw kerek!

Mine, usı biybaha ósimliktiń tábiyǵıy túrdegi plantaciyaları ótken ásirde respublikamızda bir neshe on mıńlaǵan gektardan aslam maydandı iyeleytuǵın edi.

Aymaqta bul ósimliktiń tamırları ótken ásirdiń 50-jıllarınan baslap óndirilip eksport etile baslaǵan. Bul jumıstı házirgi «Qaraqalpaqboyan» AAJ mákemesi alıp barǵan. Házirgi waqıtları boyan tamırlardı jıynaw hám olardı satıw boyınsha 70 ke jaqın firmalar hám kárxanalar jumıs alıp barmaqta.

Ilimiy dáreklerge qaraǵanda, ótken ásirdiń 50-60 jılları Qaraqalpaqstan aymaǵında ulıwma maydanı 20 mıń gektardan aslam boyan massivleri bolǵan. Boyan ósimliginiń tábiyǵıy qorın ilimiy usılda anıqlap shıǵıw házirgi kúnde aktual máselelerdiń biri bolıp tabıladı.

Sońǵı jılları boyan tamırın qayta islep onı ekstrakt formasında eksport etiwge keń áhmiyet berilmekte. Házirgi waqıtta Respublikamız boyınsha boyan tamır shiyki zatın qayta islewshi 10 ǵa jaqın kárxanalar jumıs alıp barmaqta. Búgingi kúnge kelip ósimlik tamırın jıynap alıwdaǵı tártipsizlikler nátiyjesinde ósimliktiń tábiyǵıy qorı júdá kemeyip ketken.

Dárilik ósimlikler boyınsha arnawlı kafedra

Usı jaǵdaydı esapqa alıp, sońǵı jıllarda Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik universitetiniń Tábiyattanıw fakultetiniń bir topar professor oqıtıwshıları tárepinen Qaraqalpaqstan Respublikası aymaqlarında boyan ósimligin egip ósiriw hám olardıń ekpe plantaciyaların jaratıw boyınsha bir qatar ilimiy izertlew jumısları alıp barıldı.

Ózbekistan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2017-jıl 17-yanvardaǵı «Qaraqalpaqstan Respublikası aymaqların social-ekonomikalıq jaqtan rawajlandırıw, xalıqtıń turmıs dárejesin ele de jaqsılawǵa baylanıslı qosımsha ilajlar baǵdarlaması haqqında»ǵı qararında boyan ósimligin ilimiy jaqtan úyreniw hám tereń qayta islew texnologiyasın jaratıw hám jolǵa qoyıw maqsetinde Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde arnawlı bólim ashıw belgilenip, bul nárse usı jumıslardıń nátiyjeli bolıwına huqıqıy tiykar jaratıp berdi, desek qátelespeymiz.

Usıǵan baylanıslı 2017-jılı aprel ayında Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń Tábiyattanıw fakultetinde Dárilik ósimlikler agroekologiyası hám introdukciyası kafedrası shólkemlestirildi. Házirgi waqıtta bul kafedrada 9 professor-oqıtıwshı jumıs islemekte.

Bul kafedraǵa usı oqıw jılında Dárilik ósimliklerdi jetistiriw hám qayta islew texnologiyası tálim baǵdarı boyınsha 50 student qabıl etildi. Demek, keleshekte usı baǵdardaǵı jumıslarǵa úlken pát endiretuǵın qánigeli kadrlardıń kóbeyetuǵınlıǵı anıq.

Respublikamızda 1100 túrdegi ósimlik bar bolıp, sonnan 400 túri dárilik ósimlikler qatarına kiredi. Kafedra professorları bul ósimliklerdiń paydalı táreplerin úyreniw boyınsha da kóplegen jumıslardı ámelge asırmaqta.

Topinambur – qant diabeti keselliginiń mıń da bir emi

Atap aytqanda, Qaraqalpaqstan Respublikası topıraq shorlanıw shárayatında introdukciyalanǵan topinambur ósimliginiń «Fayz baraka» hám «Mwjiza» sortlarınıń bioekologiyası, jetistiriw texnologiyası hám onı islep shıǵarıwdı ámelge asırıw boyınsha 2015-2016-jılları bir qatar ilimiy izertlew jumısları alıp barıldı. Usınıń nátiyjesinde «Qaraqalpaqstan Respublikası aymaqlarında topinambur ósimliginiń bioekologiyası hám onı ósiriw agrotexnologiyası boyınsha usınıslar» atamasındaǵı diyxan fermer xojalıqları ushın usınıs shıǵarıldı, sonıń menen birge topinambur ósimliginiń túyneginen tábiyǵıy taza ónim (poroshok) islep shıǵarıldı, onıń quramında 54 procent inulin bolıp, ol búgingi kúnde qantlı diabet keselliklerin emlew ushın paydalanılmaqta.

Házirgi waqıtta kafedra professor-oqıtıwshıları tárepinen «Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında boyan ósimligin egip kóbeytiw usılların hám onıń egilgen plantaciyaların payda etiwdiń ilimiy tiykarların islep shıǵıw» hám «Ámiwdáryanıń tómengi regionında dárilik ósimlikler bioekologiyası hám introdukciyasın izertlew» atamasındaǵı ilimiy izertlew jumısları alıp barılmaqta.

«- Aymaqlardaǵı tábiyǵıy boyanlıqlardan únemli paydalanıw, tamırlardı qoparıp jıynap alıwda tártipsizliklerge jol qoymaw kerek. Tamırlardı jıynap satıwda birinshi gezekte aymaqtaǵı tamırdı qayta isleytuǵın zavod-kárxanalardı támiyinlewge itibar beriliw kerek,-deydi universitettiń «Dárilik ósimlikler agroekologiyası hám introdukciyası» kafedrasınıń professorı, awıl xojalıǵı ilimleriniń doktorı M.Ibragimov.

Dúnyadaǵı óndirislik tájiriybelerge tiykarlanıp, boyan ósimligin mádeniylestiriwge hám onıń ekpe plantaciyaların jaratıwdı házirden baslap qolǵa alıw kerek. Bunıń ushın aymaqtaǵı fermer xojalıqlarında topıraq boniteti 20-30 ball bolǵan atızlarda hám toǵay xojalıǵına ajıratılǵan maydanlarda boyan ósimligin egip onıń plantaciyaların jaratıw kerek. Bunda qaraqalpaq mámleketlik universitetinde islep shıǵılǵan agrotexnikalıq usınıslardan paydalanıwdı usınıs etemiz».

Házirgi kúnde bizge tábiyat inam etken boyannıń hám basqa da dárilik ósimliklerdiń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti oǵada ullı. Biz ótken ásirdegi qáteliklerden durıs juwmaq shıǵarıwımız kerek. Ilimpazlarımız benen awıl xojalıǵı tarawı xızmetkerleriniń usı baǵdarda birge islesiwiniń jolǵa qoyılıwı, dárilik ósimliklerden durıs paydalanıwdı ámelge asırıwı maqsetke muwapıq kelmekte, álbette.

Á.Jiyemuratov,

Qaraqalpaqstan xabar agentliginiń xabarshısı.