Haqiqatan ham, Amir Temur jahon tarixida qudratli va gullab- yashnagan davlat barpo etgan buyuk sarkarda va davlat arbobi sifatidagina mavqe tutmaydi. Sohibqiron oʻz poytaxti boʻlmish Samarqandni yer yuzining chinakam madaniy-meʼmoriy va ilmiy-maʼnaviy markazlaridan biriga aylantirgan.

Buyuk ajdodimizning eng muhim fazilatlaridan biri shuki, ul zot bundan olti asr avval davlatlararo oʻzaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirish, uzoq va yaqin xalqlar oʻrtasida doʻstlik va hamjihatlik rishtalarini mustahkamlash oʻz saltanati yorqin istiqbolini taʼminlashning muhim omili ekanini teran anglagan. Shu sababli, u Yevropa va Osiyoni bogʻlashga xizmat qilgan ulkan ishlarni amalga oshirgan. Bir tomondan – Xitoy, Hindiston, ikkinchi tomondan – Fransiya, Ispaniya, Angliya va boshqa davlatlar bilan aloqalar oʻrnatgan va shu munosabatlarni mustahkamlashga intilgan.

Mamlakatimiz olimlari va xorijlik mutaxassislar tomonidan ilmiy asosda eʼtirof etilganidek, Amir Temur tarixda oʻz davrining eng mohir diplomati sifatida ham chuqur iz qoldirgan. Sohibqiron buyuk davlat arbobi sifatida oʻz maqsadlariga erishishda diplomatiyaning tinch yoʻli bilan harbiy tadbirlarni mohirona qoʻshib olib borgan.

Amir Temur barpo etgan buyuk saltanat oʻsha davrdan boshlab nafaqat qoʻshni mamlakatlar va ularning boshliqlarini, balki uzoq yurtlar hukmdorlarini ham oʻziga jalb etib kelgan. Tarixiy hujjatlarning dalolat berishicha, XIV asrning 70-yillaridanoq Yevropa davlatlari vakillari Movarounnahrga kelib, bu yerdagi yangi, mustaqil davlatning qudrati va salohiyati bilan jiddiy qiziqqanlar.

Sohibqiron ham, oʻz navbatida, ayniqsa, qudratli saltanat shakllangach, oʻsha davrning deyarli barcha taniqli davlatlari va ularning hukmdorlari bilan faol diplomatik aloqalar oʻrnatgan. Turli davlatlarga oʻz elchilarini yuborgan, shuningdek, uning huzuriga yoʻllangan xorij elchilarini qabul qilgan.

Amir Temur Kastiliya va Leon qiroli Don Enrike III (ayrim manbalarda – Ispaniya qiroli Genrix III), Fransiya hukmdori Sharl VI (ayrim manbalarda – Karl VI), Angliya qiroli Genrix IV saroylariga elchilar yuborib, mutanosib ravishda ispaniyalik, fransiyalik, angliyalik, xitoylik va boshqa bir qator – jami yigirmadan ortiq xorijiy davlatlar elchilarini oʻz poytaxti Samarqandda qabul qilgani haqida atroflicha bayon etilgan koʻplab tarixiy va ilmiy asarlar bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi.

Amir Temur diplomatiyasining oʻziga xos tomonlarsdan biri – u oʻzining barcha murojaatlarida, hatto qatʼiy talab shaklida yozilgan nomalarida ham Sharq diplomatiyasi etiketlariga rioya qilgan. Ayrim yurtlar hukmdorlarining qoʻpol shaklda, baʼzi hollarda jahl va jaholat bilan yozilgan nomalariga ham Sohibqiron hamma vaqt oʻz fikrlarini aniq bayon qilgan holda madaniyat va odob bilan javob qilganini oʻsha davrlardan meros boʻlib qolgan tarixiy xatlar orqali bilib olish qiyin emas. Sohibqiron Amir Temurning Fransiya qiroli Sharl VI ga yoʻllangan maktubida “Salom va tinchlik eʼlon qilaman!”, degan soʻzlar bitilgani buni yaqqol tasdiqlaydi.

Shu oʻrinda Fransiyada Amir Temur shaxsiga boʻlgan katta qiziqish haqida toʻxtalib oʻtsak. Fransuz sharqshunoslari Sohibqiron va u asos solgan buyuk sulola tarixini yoritishda faqat harbiy yurishlar va amalga oshirilgan ishlar solnomasini tuzish bilan cheklanmasdan, oʻsha davr ijtimoiy-siyosiy va maʼnaviy-mafkuraviy muhitini hamda Amir Temurga va uning avlodlariga xos sof insoniy fazilatlarni, ularning davlat, jamiyat, din va ilm-fanga boʻlgan munosabatlarini ham atroflicha tadqiq qilishga alohida eʼtibor beradilar.

Fransuz sharqshunoslarining Amir Temur va Temuriylar davri tarixini oʻrganish miqyosi keng boʻlib, ular oʻsha davr boshqaruv va harbiy tizimini, madaniyati, dini, falsafasi va ilmiy tafakkurini atroflicha yoritadilar. Sanʼat va meʼmorchilik fransuz olimlari uchun alohida va doimiy qiziqish mavzusidir. Temuriylar Uygʻonish davriga bagʻishlab ular yozgan asarlar, oʻtkazgan ilmiy anjumanlar va koʻrgazmalar shundan dalolat beradi.

Shoʻrolar davrida Amir Temur toʻgʻrisida iliq soʻz aytish ayb, hatto jinoyat hisoblangan bir paytda, yaʼni 1987 yil 22 martda Parijda “Temuriylar davri tarixi va sanʼatini oʻrganish va fransuz-oʻzbek madaniy hamkorligi” uyushmasi tuzilgan. Uyushma Amir Temur va temuriylar davri tarixi va madaniyatini targʻib qilish borasida dunyoda birinchi tuzilgan tashkilotdir. Uning asosiy maqsadi Amir Temur va temuriylar madaniyati va sanʼati, Buyuk ipak yoʻlining muhim qismi, Sharq va Gʻarb madaniyatlarining chorrahasi boʻlmish Markaziy Osiyo tarixi va uning jahon sivilizatsiyasiga qoʻshgan ulkan hissasi bilan keng fransuz ommasini tanishtirishdan iborat. Buning yaqqol dalili sifatida ular Samarqandu Shahrisabz, Buxoro-yu Xirot, Balxu Shimoliy Hindistondagi tengsiz Sharq meʼmorchilik durdonalarini misol qilib koʻrsatadilar. Shu maqsadda uyushma turli temurxonlik kechalari, ilmiy anjumanlar, koʻrgazmalar oʻtkazib turadi. Temuriylarning haqiqiy ixlosmandlari boʻlmish uyushma aʼzolari fransuzlarni mashhur tarixiy “Samarqand yoʻli”dan borishga, Amir Temur saltanati poytaxti moviy gumbazlariga mahliyo boʻlishga, Sharq uygʻonish davri madaniyati va sanʼatidan zavqlanishga chorlaydilar.

Oʻzbekiston va Fransiya oʻrtasidagi ilmiy-madaniy hamkorlikning rivojlanishida uyushmaning munosib oʻrni bor.

Shuni ham qayd etish kerakki, fransuz temurshunoslari yaratgan asarlar qatorida professor Lyusyen Kerennnng kitob va maqolalari alohida oʻrin tutadi. 1961 yilda Oʻzbekistonga qilingan safar professorning hayotida burilish nuqtasi boʻlgan. Shu paytdan boshlab oʻz hayotini Amir Temur shaxsi va temuriylar sulolasi tarixini oʻrganishga bagʻishlagan.

Professor L.Keren oʻz asarlarini yozishdan avval oʻzidan oldin Amir Temur toʻgʻrisida yozilgan Sharq hamda Gʻarb manbalarini chuqur tanqidiy nuqtai nazardan oʻrganib chiqqan. Sharafiddin Ali Yazdiy va Ibn Arabshohning solnomalari, Rui Gonsales de Klavixo “Kundaliklari”, mavjud tarixiy-arxiv hujjatlari va yozma manbalar hamda taniqli fransuz sharqshunoslarining asarlari shular jumlasidandir.

U Sohibqiron haqida ulkan arxiv, tarixiy, ashyoviy va hayotiy maʼlumotlar toʻplagan. Ana shu manba va asarlarni muqoyasa kilib va taqqoslab, ulardan har birining tarixiy dalillar nuqtai nazaridan ishonchliligiga va xolisligiga oʻz bahosini bergan. Natijada, u Amir Temurning mukammal tarjimai holi va obrazini yaratishga muvaffaq boʻlgan, uning faoliyatini teran hamda xolis baholagan.

L.Keren Amir Temur shaxsiga xolis va mafkuraviy aqidalarsiz yondashadi. U ilmiy va tarixiy dalillar asosida mulohazalar yuritadi va xulosalar chiqaradi. L.Keren Sohibqiron shaxsini tahlil etar ekan, faqat uning harbiy isteʼdodigagina emas, balki maqsadini aniqlab, unga erishish borasidagi siyosiy zakovatiga, diplomatik mahoratiga va bunyodkorligiga ham tan beradi.

Professor L.Keren Amir Temur va uning Yevropa bilan aloqalariga bagʻishlangan bir qator asar va maqolalar muallifidir. Uning eng asosiy kitoblaridan biri “Tamerlan yoxud Sohibqiron saltanati” ilk bor 1978 yilda bosilib chiqqan. Uning yirik asarlaridan yana biri “Temur davrida Samarqand yoʻli” (Parij, 1990) kitobi YUNЕSKOning “Ipak yoʻli – muloqotlar yoʻli” dasturi doirasida tayyorlangan.

L.Kerenning bu kitoblari uni dongʻi ketgan temurshunos olimlar qatoriga qoʻshgani bejiz emas. Ayniqsa, Sohibqironning Yevropadagi oʻrni va xizmatiga oid fikrlari diqqatni jalb etadi. L.Keren Amir Temur Yevropa andozasidagi buyuk davlat boshligʻi va muzaffar sarkarda, mohir diplomat va ilm-fan homiysi ekanligini alohida eʼtirof etgan.

L.Keren “Amir Temur” nomli ikki qism, olti pardali pyesa ham yaratgan. U salkam oʻttiz besh yil davomida Amir Temur toʻgʻrisida olib borgan tadqiqotlarining xulosasi sifatida shunday deb yozadi: “Bir tomonda qattiqqoʻl Temur tursa, ikkinchi tomonda ilm ahlini qutlab, himoyasiga oladigan Temur turardi; bir tomonda butun-butun shaharlarni zabt qiluvchi Temur boʻlsa, ikkinchi tomonda obidalar, madrasalar, anhorlar qurdiruvchi va bogʻlar barpo ettiruvchi Temur turadi. Bu murakkab shaxs muarrixlar uchun ham jumboq boʻlib qolmoqda”.

Oʻzbekiston yer yuzidagi koʻplab mamlakatlar bilan turli sohalarda oʻzaro manfaatli aloqalarni kamol toptiryapti, xalqaro xavfsi

zlik va barqarorlikni mustahkamlash, hamkorlikning barcha shakllarini rivojlantirish yoʻlida izchillik va qatʼiyat bilan odimlamoqda. Bu yoʻlda bizga buyuk ajdodlar, ayniqsa, Amir Temur merosi doim hamrohdir.