Turkman xalqi o‘zbeklar singari asrlar davomida chet el bosqinchilari zulmiga qaramay, o‘z milliy tilining sofligini saqlab qoldi, milliy adabiyoti va madaniyatini taraqqiy ettirish uchun kurash olib bordi.

Zahmadkash xalqning orzu-umidlarini kuylovchi ertaklar, dostonlar, qo‘shiqlar qatorida turkman xalq latifalarida dono va tadbirkor Kaminaning obrazi yaratilganki, u o‘zining ko‘p xususiyatlari bilan o‘zbek xalq latifalaridagi Afandi obraziga juda yaqin.

Manbalarda yozma adabiyot Turkmanistonda taxminan XI–XII asrlarda, dastlab Ahmad Yassaviy va Ali singari diniy motivlarni tarannum qilgan shoirlarning ijodi ta’siri ostida turkiy (chig‘atoy) tilida yuzaga kelgani qayd etiladi.

XIV asrda yashab ijod etgan Burhoniddin Sivosiy va Sayid Imoniddin Nasimiy turkman yozma adabiyotining taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan. Turkman adabiyoti tarixini o‘rganishda ularning ijodi salmoqli o‘rin tutadi. Buning sababi shundaki, Xorazmda tug‘ilib, hayotini Kichik Osiyo shaharlarida o‘tkazgan Sivosiy o‘z she’rlarini birinchi bo‘lib turkman tilida yozgan.

XVIII acp turkman adabiyotining yirik vakillari Andalib, Ozodiy, Ma’rufiy, G‘oyibiy, Shaydoiy, Shobanda o‘z ijodlarida fors-tojik, ozarbayjon va o‘zbek adabiyotlarining eng yaxshi an’analarini davom ettirdilar. Shoir Shobandaning “Shoh Bahrom”, “Gulu Bulbul”, “Xo‘jamberdi” dostonlari va ko‘plab lirik she’rlari, Ma’rufiyning “Sayfulmuluk Midhal Jamol”, “Yusuf va Ahmad”, “Davlat Er” dostonlari, Shaydoiyning “Qissai Sanavbar” dostoni omma orasida juda mashhur.

Andalib taxallusi bilan ijod qilgan Nurmuhammad G‘arib XVIII asr turkman adabiyoti tarixida o‘zining lirik g‘azallari hamda “Layli va Majnun”, “Yusuf va Zulayho”, “Zaynularab” kabi asarlari bilan sezilarli iz qoldirgan shoirdir. U asli koramozilik (hozirgi Turkmaniston Respublikasi, Ilonli tumanining Karamozi qishlog‘i) bo‘lib, bir qancha vaqt Xorazm (Urganch)da yashagan.

Xorazmda “Go‘ro‘g‘li”, “Shohsanam va G‘arib”, “Tohir va Zuhra”, “Huriliqo va Hamro”, “Sayotxon va Hamro” kabi dostonlar oqin-baxshilar tomonidan tinglovchilarning talabiga qarab goh o‘zbek, goh turkman tilida kuylangan. Bu esa har ikki xalq shoirlari, oqin-baxshilari ijodiy hamkorligining tez rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Andalib mana shu adabiy muhitda qalam tebratganligi sababli uning asarlari, shubhasiz, ikkala xalqqa ham tushunarlidir. Turkmaniston Fanlar akademiyasining akademigi B.Karriyev shoir Andalib aksar asarlarini (“O‘g‘uznoma”, “Nasimi”, “Sa’di Vaqqos”, “Yusuf va Zulayho” va boshqalar) o‘zbek va turkmanlarga bir xilda tushunarli tilda yaratilganini ta’kidlagan.

Turkman mumtoz adabiyotining asoschisi, shubhasiz, Maxtumqulidir. Turkman xalqi tarixining eng notinch va og‘ir davrida yashab o‘tganiga qaramay Maxtumquli serqirra ijod qildi. Uning asarlari ko‘plab chashmalardan suv ichgan. Qur’oni karim va unga yozilgan tafsirlar, Hadisi sharif va diniy adabiyotlar, tasavvuf falsafasi va adabiyoti, Sharq mumtoz so‘z san’ati va xalq og‘zaki ijodi shular sirasidan. Shuning uchun shoir ijodida islomiy mavzularni ham, so‘fiyona ruhni ham, xalqona ohanglarni ham, mumtoz adabiyot ta’sirini ham ko‘ramiz. Ana shu jihatlar shoir asarlarining umrboqiyligini ta’minlagan.

Turkman xalqining tarixi, buguni va ertasi, urf-odatlari, an’analari, davrining muhim siyosiy-ijtimoiy hodisalari, shoirning dardu hasratlari shoir asarlarining asosiy mavzusi hisoblanadi. She’rlarda shoir o‘z xalqini sevgan, uning dardu hasratlari bilan yongan, istiqboli uchun qayg‘urgan fidoyi vatanparvar sifatida namoyon bo‘ladi. Vatan va xalq mavzui – Maxtumquli she’riyatining o‘q ildizini tashkil etadi. Shundan bo‘lsa kerak, Maxtumquli o‘zbek xalqining o‘z shoiriga aylanib ketgan. Uning, xususan, ma’naviy-axloqiy mavzudagi teran pand-nasihatga yo‘g‘rilgan ma’nodor she’rlari kirib bormagan o‘zbek xonadoni bo‘lmasa kerak. Maxtumquli nomini bilmaydigan birorta o‘zbek topilmaydi, desak, mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz. Maxtumquli she’rlari o‘zining xalqchil ruhi tufayli asrlar davomida xalq baxshilari, xalfalari va hofizlari tomonidan kuylanib, shoirlarga ilhom berib kelmoqda, adabiy davralar va she’riyat kechalari, gap-gashtaklarda o‘qilib kelinadi. O‘zbekning biror to‘y-tantanasi yo‘qki, u Maxtumquli qo‘shiqlarisiz o‘tsa! Bizgacha Maxtumqulining 700 dan ko‘proq she’ri va 10 ga yaqin kichik hajmdagi dostonlari yetib kelgan. Adibning asarlari Jumaniyoz Sharipov, Jumaniyoz Jabborov, Muzaffar Ahmedov, Mirzo Kenjabek tarjimalarida o‘zbek tilida bir necha marta chop etilgan, turli majmua va darsliklarga kiritilib, chuqur o‘rganib kelinmoqda.

XVIII asr oxiri, XIX asr boshlarida yashab ijod etgan turkman shoirlari Saidiy, Kotibiy, Miskin Qilich va Zeliliy Maxtumquli ijodining davomchilari sanalishadi.

Turkman mumtoz shoirlarining yana bir namoyandasi Mullo Napasdir. Adabiyot tarixida Mullo Napas o‘zining bizgacha yetib kelgan ikkita mazmundor dostoni – “Gelmisham” va “Zo‘hro va Tohir” dostonlari bilan mashhur.

Qardosh o‘zbek, tojik va qirg‘iz adabiyotlarida bo‘lgani kabi, turkman adabiyoti taraqqiyotining birinchi davrida ham (1905–1929) poeziya yetakchi janr bo‘lib qoldi. Bu vaqtlarda xalq shoiri Ko‘rmulloning “Bolshevik” dostoni, Durdi Qilichning “Zolimlar”, “Kambag‘allar”, Mullo Murtning “Turkmaniston uchun azizsan”, “Ozodlik” singari she’riy asarlari davrning dolzarb masalalariga bag‘ishlangan edi.

G‘ayratiy ta’biri bilan muxtasar aytganda, o‘zbek – turkman xalqlarining do‘stlik va qardoshlik tarixi Amuday uzun. Bu qardoshlik ularning adabiyoti va og‘zaki ijodiyotida ham chuqur iz qoldirgan. Go‘ro‘g‘li bir qancha turkman xalq eposlarining bosh qahramoni bo‘lganiday, qirqdan ortiq o‘zbek xalq dostonlari ham uning mardlik, olijanoblik xislatlarini tasvirlashga bag‘ishlangan. Tohir va Zuhra, Oshiq va G‘arib singari pok sevgi timsollari har ikki xalqda ham zo‘r muhabbat va samimiyat bilan ulug‘lanadi. Zero, o‘zbek va turkmanning tili, urf-odatlari, madaniyati uyg‘un, adabiyoti va san’ati umumiydir.