Ҳозирги вақт – халқимизнинг асосий ризқ-насибаси бўлган буғдой экилган далаларнинг яшнаб, қараган кўзни қувонтирадиган даври. Бу вақтда уларни зараркунандалардан ҳимоя қилиш, маҳсулотининг тўлиқ ва сифатли бўлишига замин яратади. Буғдойнинг асосий зараркунандалари ва уларга қарши курашиш усуллари ҳақида нималарни биламиз?

Буғдой трипси. Бу зараркунанда – барча буғдой далаларида учрайди. Бошоқланиш даври бошланиши билан трипслар пайдо бўла бошлайди. Личинкалари бошоқ пўстлоғининг ичига кириб, пўстлоқ ва гул ширасини, сўнгра донларининг ширасини сўриб озиқланади.

Зарарланган доннинг вазни ва сифати пасаяди. Битта донда трипснинг битта личинкаси бўлганда ҳосил 11 фоизга, учтаси бўлганда 34-35 фоизгача, бештаси бўлганда 50 фоизгача нобуд бўлиши кузатилган. Трипснинг личинкаси ингичка, узунлиги 2 миллиметргача, мўйлови 7 бўғимли, қорнининг охирги бўғимидаги қилчаси қисқароқ, личинкаси оч қизил рангда бўлади. Буғдой трипси ёш личинкалик даврида беда пояларидаги тупроқ кесаклари остида, ер ёриқларида қишлайди. Эрта баҳорда ҳарорат +8-10°C га етганда, личинкалар ҳаракатланиб озиқлана бошлайди. Апрель ойи давомида етилган трипслар пайдо бўлади.

Улар май ойининг ўрталарига келиб кўпайиб, тухум қўя бошлайди. Урғочи трипс бошоқ қамишининг пўстлоғига, гоҳида биттадан, гоҳида бир неча тухум қўяди. Етилган трипс буғдой ўсимлиги поясининг учи, барг қинини сўриб яшайди.

Тухум қўйгандан 6-7 кун ўтгач личинка пайдо бўлади. Личинкалар бошоқ қамиши пўстлоғининг ичига кириб, пўстлоқ ва гул ширасини сўриб ола бошлайди. Кейинроқ донининг ширасини сўришга киришади. Трипс буғдойдан ташқари арпа, сули, маккажўхори ва бошқа донли экинларни ҳам зарарлайди. Маҳсулот 50 фоизгача камайиб кетиши мумкин. Буғдой трипси бир йилда бир марта авлод беради.

Трипс зарарланган майдонларда найчалаш даврида кўчатларда битта, пояда 8-10 та, сут пишиш даврида эса ҳар бир бошоқда ўртача 15-20 та трипс аниқланса, қарши курашиш мақсадида ерларни яхшилаб ҳайдаш, алмашлаб экишни жорий этиш ва кимёвий ҳимоя воситаларидан фойдаланиш зарур.

Ғалла шираси. Ғаллада уч хил буғдой шираси – буғдой шираси, катта буғдой шираси ва маккажўхори ширалари учраб, катта зарар келтиради.

Ширалар 10 мартадан ортиқ авлод бериб, бошоқдаги донларнинг бўш бўлишига олиб келади. Натижада, ўсимлик сарғайиб, қуриб қолади. Кучли зарарланганда ғалла бошоқламайди. Бунга қарши тезкор кураш чоралари ўтказилмаса, буғдойнинг ҳосилдорлиги 35-40 фоизгача пасаяди. Агар ғаллада ширалар таъсирида ўсимликдаги 50 фоиз бошоқ зарарланса, бир бошоқдаги ширалар сони 5-10 дона, сут-мум пишириш даврида 20-25 донага етса кимёвий препаратлар билан кураш чоралари ўтказилади.

Зарарли ҳасва. Ғалла экинларининг энг хавфли зараркунандаларидан яна бири – зарарли хасва ҳашаротдир. Ушбу зараркунанда туфайли донда оқсил, клейковина ва бошқа зарур органик моддалар миқдори камайиб кетади. Ҳасва етилган имаголик босқичида дала атрофларида (айниқса тоғ ва тоғолди) барглар, тошлар, ўсимлик қолдиқлари остида қишлаб чиқади. Ҳасва бироз қўшимча озиқлангандан кейин урғочилари буғдой экинларига март ойининг охири, апрель ойининг бошларида тухум қўя бошлайди. У тухумларини баргларга еттитадан икки қатор қилиб қўяди. Ҳар бир урғочи чигиртка 150 тагача тухум қўяди. Янги авлод личинкалари апрель ойининг иккинчи ярмидан бошлаб бошоқлардаги донларни сўриб зарарлайди.

Ғалла қамишларида сўрувчи зараркунандаларнинг (ўргимчаккана, шира, трипс) дастлабкилари пайдо бўлиши билан уларнинг кейинчалик кўпайиб, экинларга тарқалиб кетишининг олдини олиш мақсадида олтинкўзнинг 4 кунлик тухуми далаларга зараркунандаларнинг сонига қараб 1000-1500 донадан тарқатилиб, уларга қарши кураш чоралари амалга оширилади. Сўнг ғалладаги сўрувчи зараркунандаларнинг ривожланиш даражаси, уларнинг ўсимликлардаги кўпайишига қараб агротехник тадбирлар ўтказилади.

Олтинкўзнинг тухумлари 10х10м схемада гектарига 100 та нуқтага қўйилиши керак. Шунингдек, эрта баҳорда дала четларидаги ёввойи ўтларда учрайдиган ва кейинчалик далаларга кўчиб ўтадиган зараркунандаларга қарши профилактик мақсадда олтинкўзни гектарига 500 донадан тарқатиш тавсия этилади.

Ғалланинг асосий зараркунандаларига қарши курашиш учун давлат кимё комиссияси томонидан ишлаб чиқарилган препаратлар рўйхатидан келиб чиққан ҳолда тавсия этилади. Улардан: БИ-58 янги 40% эм.к. 1,5 л/га; Энджео 24,7% сус.к. 0,5 л/га, Вертимек 1,8% эм.к. 0,4 л/га, Нурел-Д 55% эм.к. 1,0 л/га; Кораген сус.к. 200 г/л 0,15-0,2 л/га ва бошқа рухсат этилган препаратлар билан ишлов берилади.

Ўсимликлар карантини ва ҳимояси илмий-тадқиқот институти Қорақалпоғистон Республикаси филиали.

Қорақалпоғистон ахборот агентлиги