Házirgi waqıt – xalqımızdıń tiykarǵı ırısqı-nesiybesi bolǵan biyday egilgen atızlardıń qulpırıp, qaraǵan kózdi quwandıratuǵın dáwiri. Bul waqıtta olardı zıyankeslerden qorǵaw, óniminiń tolıq hám sapalı bolıwına tiykar jaratadı. Biydaydıń tiykarǵı zıyankesleri hám olarǵa qarsı gúresiw usılları tuwralı nelerdi bilemiz?

Biyday tripsi. Bul zıyankes – barlıq biyday atızlarında ushırasadı. Masaqlanıw dáwiri baslanıwı menen tripsler payda bola baslaydı. Lichinkaları masaq qabıǵınıń ishine kirip, qabıq hám gúl shiresin, sońınan dánleriniń shiresin sorıp azıqlanadı.
Zıyanlanǵan dánniń salmaǵı hám sapası tómenleydi. Bir dánde tripstiń bir lichinkası bolǵanda ónim 11 procentke, úshew bolǵanda 34-35 procentke shekem, al besew bolǵanda 50 procentke shekem nabıt bolatuǵını baqlanǵan. Tripstiń lichinkası jinishke, uzınlıǵı 2 millimetrge shekem, murtı 7 buwınlı, qarnınıń aqırǵı buwınındaǵı qılshası qısqalaw, lichinkası ashıq qızıl rende boladı. Biyday tripsi jas lichinka dáwirinde jońıshqa paqallarındaǵı topıraq kesekleri astında, jer jarıqlarında qıslaydı. Erte báhárde temperatura +8-10°S qa jetkende, lichinkalar háreketlenip azıqlana baslaydı. Aprel ayı dawamında jetilisken tripsler payda boladı.
Olar may ayınıń ortalarına kelip kóbeyip, máyek qoya baslaydı. Urǵashı trips masaq qamısınıń qabıǵına, geyde birewden, geyde bir neshe máyek qoyadı. Jetilisken trips biyday ósimligi paqalınıń ushın, japıraq qının sorıp jasaydı.
Máyek qoyǵannan 6-7 kún ótkennen keyin lichinka payda boladı. Lichinkalar masaq qamısı qabıǵınıń ishine kirip, qabıq hám gúl shiresin sorıp ala baslaydı. Keyinirek dániniń shiresin sorıwǵa kirisedi. Trips biydaydan basqa arpa, sulı, mákke hám basqa da dánli eginlerdi de zıyanlaydı. Ónim 50 procentke shekem azayıp ketiwi múmkin. Biyday tripsi bir jılda bir márte áwlad beredi. Trips zıyanlanǵan maydanlarda nayshalanıw dáwirinde nállerde bir dana, paqalda 8-10 dana, al sút pisiw dáwirinde hár bir masaqta ortasha 15-20 dana trips anıqlansa, qarsı gúresiw maqsetinde jerlerdi jaqsılap súriw, almaslap egiwdi engiziw hám ximiyalıq qorǵaw qurallarınan paydalanıw zárúr.
Ǵálle shiresi. Ǵállede úsh túrli biyday shiresi – biyday shiresi, úlken biyday shiresi hám mákke shireleri ushırasıp, úlken zıyan keltiredi.
Shireler 10 márteden artıq áwlad berip, masaqtaǵı dánlerdiń bos bolıwına alıp keledi. Nátiyjede, ósimlik sarǵayıp, quwrap qaladı. Kúshli zıyanlaǵanda ǵálle masaqlamaydı. Oǵan qarsı gúresiw ilajları tez ótkerilmese, biydaydıń ónimdarlıǵı 35-40 procentke shekem azayadı. Eger ǵállede shirelerdiń tásirinde ósimliktegi 50 procent masaq zıyanlansa, bir masaqtaǵı shirelerdiń sanı 5-10 dana, sút-mum pisiriw dáwirinde 20-25 danaǵa jetse ximiyalıq preparatlar menen gúresiw ilajları ótkeriledi.
Zıyanlı hasıwa (shegirtkeniń túri). Ǵálle eginleriniń eń qáwipli zıyankesleriniń jáne birewi –zıyanlı hasıwa shıbın-shirkeyi bolıp esaplanadı. Usı zıyankestiń sebebinen dánde belok, kleykovina hám basqa da kerekli organikalıq zatlardıń muǵdarı azayıp ketedi. Hasıwa jetilisken imagolik basqıshında atız átiraplarında (ásirese taw hám taw aldı) japıraqlar, taslar, ósimlik qaldıqlarınıń astında qıslap shıǵadı. Hasıwa biraz qosımsha azıqlanǵannan keyin urǵashıları biyday eginlerine mart ayınıń aqırı, aprel ayınıń baslarında máyek sala baslaydı. Ol máyeklerin japıraqlarǵa jetewden eki qatar etip saladı. Hár bir urǵashı shegirtke 150 ge shekem máyek qoyadı. Jańa áwlad lichinkaları aprel ayınıń ekinshi yarımınan baslap masaqlardaǵı dánlerdi sorıp zıyanlaydı.
Ǵálleniń qamıslarında sorıwshı zıyankeslerdiń (órmekshi kene, shire, trips) dáslepkileri payda bolıwı menen olardıń keyin ala kóbeyip, eginlerge tarqalıp ketiwiniń aldın alıw maqsetinde altınkózdiń 4 kúnlik máyegi atızlarǵa zıyankeslerdiń sanına qarap 1000-1500 danadan tarqatılıp, olarǵa qarsı gúresiw ilajları ámelge asırıladı. Soń ǵálledegi sorıwshı zıyankeslerdiń rawajlanıw dárejesi, olardıń ósimliklerdegi kóbeyiwine qarap agrotexnikalıq ilajlar ótkeriledi.
Altınkózdiń máyekleri 10x10m. sxemada gektarına 100 orınǵa qoyılıwı kerek. Sonday-aq, erte báhárde atız shetlerindegi jabayı shóplerde ushırasatuǵın hám keyin ala atızlarǵa kóship ótetuǵın zıyankeslerge de qarsı profilaktikalıq maqsette altınkózdi gektarına 500 danadan tarqatıw usınıs etiledi.
Ǵálleniń tiykarǵı zıyankeslerine qarsı gúresiw ushın mámleketlik ximiya komissiyası tárepinen islep shıǵarılǵan preparatlar diziminen kelip shıqqan halda usınıs etiledi. Olardan: BI-58 jańa 40% k.e. 1,5 l/ga; Endjeo 24,7% sus.k. 0,5 l/ga, Vertimek 1,8% k.e. 0,4 l/ga, Nurel-D 55% em.k. 1,0 l/ga; Koragen sus.k. 200 g/l 0,15-0,2 l/ga hám basqa ruqsat etilgen preparatlar menen qayta islew beriledi.

Ósimlikler karantini hám onı qorǵaw ilimiy-izertlew institutı Qaraqalpaqstan Respublikası filialı
Qaraqalpaqstan xabar agentligi