Ekspertlerdiń pikirinshe, Oraylıq Aziyada kelesi on jıllıqlarda regionnıń ekonomikalıq hám sociallıq keleshegin qáliplestiretuǵın tereń demografiyalıq ózgerisler júz bermekte. BMShtıń Balalar qorı (YuNISEF) tárepinen tayarlanǵan “Generation 2050 in Central Asia” esabatında Oraylıq Aziyaǵa “ósip atırǵan jas region” dep táriyp berilgen. Buǵan tiykarlar jeterli, álbette. Sebebi Ózbekstan, Qazaqstan, Qırǵızstan, Tájikstan hám Túrkmenstan xalqınıń yarımınan kóbisi házirgi waqıtta 30 jasqa shekem. Ekinshi tiykar sonda, miynetke jaramlı xalıq úlesiniń artıwı ekonomikalıq ósiwdi jedellestiriwge alıp keliwi múmkin. Bul sózsiz “demografiyalıq dividend” alıw ushın ayrıqsha imkaniyat jaratadı, biraq bul imkaniyattan tek ǵana insan kapitalına úlken muǵdarda investiciyalar kirgiziw arqalı paydalanıw múmkin boladı.

Haqıyqatında da, globallıq xalıqtıń qartayıwı sharayatında Oraylıq Aziya planetamızdaǵı eń jas regionlardan biri bolıp qalmaqta. Statistikaǵa bola, Tájikstanda ortasha jas 22, Qırǵızstanda 25 hám Ózbekstanda 27 jastı quraydı. Qánigelerdiń atap ótiwinshe, hátte 2050-jılǵa kelip bul kórsetkishler salıstırmalı tómen bolıp qaladı eken. Bul ekonomikalıq ósiw ushın imkaniyatlar esigin keńeytedi. Qalaberdi, region xalqı ósiwden toqtamadı, ol dawam etpekte. Máselen, 2000-jılı Oraylıq Aziya mámleketleriniń jámi xalqı 56 million edi, 2025-jılǵa kelip bul kórsetkish 84 millionnan astı hám ásirdiń ortalarında derlik 112 millionǵa jetiwi kútilmekte.
Tallawlarǵa bola, regionda reproduktivlik jastaǵı hayal-qızlardıń sanı da artıp barmaqta, olar áste-aqırın azayıp atırǵanına qaramastan, tuwılıw dárejesi turaqlılıǵın saqlap qalmaqta. Bunday sharayatta insan kapitalına investiciya kirgiziw region rawajlanıwınıń áhmiyetli faktorı bolıp esaplanadı.
Sol sebepli de esabatta bilimlendiriw, densawlıqtı saqlaw hám jas áwlad ushın kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa investiciyalar kirgiziwge shaqırılǵan.
– Eger jaslarǵa qaratılǵan investiciyalar turaqlı bolıp qalsa, region jumıssızlıqtıń artıwı, teńsizliktiń keńeyiwi hám ekonomikalıq potencialdıń joǵalıwı qáwpi astında qalıwı múmkin, – delinedi esabatta.
Búgingi kúnde Oraylıq Aziyada miynetke jaramlı hár 100 adamǵa shama menen 60 miynetke jaramsız adam tuwra keledi – bul tariyxıy tómen kórsetkish bolıp, 2040-jıldan keyin xalıqtıń qartayıwı sebepli óse baslaydı.
– Bul keyingi 10-15 jıl oǵada áhmiyetli ekenligin ańlatadı, – deydi esabat avtorları. – Bilimlendiriw, densawlıqtı saqlaw hám sociallıq qorǵaw sistemaları házir modernizaciyalanbasa, onda ekonomikalıq ósiw onlaǵan jıllar dawamında shekleniwi múmkin.
Migraciya máselesi de region mámleketleriniń awır mashqalalarınan biri sıpatında atap ótilgen. Házirgi waqıtta Tájikstan, Ózbekstan hám Qırǵızstannıń mıńlaǵan xalqı sırt elde jumıs islemekte hám olardıń perzentleri ata-analarınan bólek ósiwge májbúr. Álbette, bul olardıń emocionallıq abadanlıǵına, oqıwdaǵı nátiyjelerine hám sociallıq beyimlesiwine qanday da bir mániste tásir etedi. Qalaberdi, kelesi jıllarda kóplegen migrantlar pensiya jasında úylerine qaytadı, bul da sociallıq xızmetlerge júk artadı degeni.
Xosh bunday sharayatta qalalardıń keleshegi qanday boladı? Bul imkaniyat pa yamasa qáwip pe?
Analitiklerdiń esap-sanaqlarına qaraǵanda, ásirimizdiń ortalarına kelip, region xalqınıń 60,5 procenti qalalarda jasaydı eken. Biraq infrastrukturanı rawajlandırıw páti – suw támiynatı, sanitariyalıq, transport hám densawlıqtı saqlaw sistemaları ele qalalardıń ósiwine beyimlese almay atır.
– Bul ásirese, tez rawajlanıp atırǵan Tashkent, Dushanbe hám Bishkek aymaqlarında keskin seziledi, – deydi ekspertler. – Bunnan tısqarı, klimat ózgeriwi de jaǵdaydı jáne de awırlastırmaqta. Qurǵaqshılıq, muzlıqlardıń erte eriwi hám ayırım aymaqlarda suw jetispewshiligi álleqashan xalıqtıń kóshiwine hám qala aymaqlarına basımnıń kúsheyiwine alıp kelmekte.
Qánigeler keleshektegi ekonomikalıq ósiwdiń úshten eki bólegi insan kapitalına kirgizilgen investiciyalar esabınan tuwra keletuǵının atap ótpekte.
– Erte jastan baslap sapalı bilim alıw imkaniyatın arttırıw, balalar hám jas óspirimlerdi zamanagóy medicinalıq járdem hám salamat awqatlanıw menen támiyinlew, shańaraqlardı qollap-quwatlaytuǵın sociallıq qorǵaw sistemaların keńeytiw, jaslar, sonıń ishinde, qızlar hám hayal-qızlar ushın bántlik hám oqıw baǵdarlamaların keńnen jolǵa qoyıw, sanitariyalıq hám qáwipsiz qala ortalıǵın jaratıw zárúr, – deydi ekspertler. – Eger bul ilajlar ámelge asırılsa, Oraylıq Aziya 2050-jıllarda regiondı qáliplestiretuǵın jas, ǵayratlı hám kóp qırlı áwladtan nátiyjeli paydalanıw imkaniyatına iye boladı.
Ózbekstan Prezidenti Shavkat Mirziyoevtiń 2023-jıl sentyabrde Nyu-Yorkta bolıp ótken BMSh Bas Assambleyasınıń 78-sessiyasında shıǵıp sóylegen sózi joqarıda keltirilgen pikirlerge qanshelli únles ekenin kóriw múmkin. Sol waqıtta mámleketimiz basshısı “Xalqınıń derlik yarımı jaslardan ibarat bolǵan Oraylıq Aziya ushın jas áwlad hám olardıń potencialın júzege shıǵarıwǵa baylanıslı máseleler ayrıqsha áhmiyetli,” degen edi. Sonday-aq, Sh.Mirziyoev regionımızda jaslardıń rawajlanıwın xoshametlew boyınsha jumısshı topar dúziwdi usınıs etip, “Oraylıq Aziya jaslar kún tártibi – 2030” baǵdarlamasın islep shıǵıw maqsetke muwapıq ekenin atap ótken edi.
Haqıyqatında da, Prezidentimiz hár sapar xalıqaralıq minberlerde shıǵıp sóylegen sózlerinde jaslar máselelerine ayrıqsha toqtap ótedi. Mámleketimiz jasları menen de tez-tez ushırasıp, olardıń arzıw-niyetleri, rejeleri, mashqalaların bilgisi keledi hám olar menen ashıqtan-ashıq sóylesedi. Bulardıń barlıǵı – elimizde jas áwladtı kamalǵa keltiriw, olardı mámleketimizdiń sanalı, jetik puqarası etip tárbiyalaw elimizde alıp barılıp atırǵan aqılǵa uǵras siyasattıń áhmiyetli baǵdarı ekenin jáne bir márte dálilleydi.

Saidmurod Rahimov tayarladı,
ÓzA