Bárinen burın, usı jılı dúnya jámiyetshiligi ushın globallıq klimat ózgeriwi endi tek ǵana keleshek qáwpi emes, al házirgi real waqıya ekenin ayqın kórsetkenin aytıw kerek. Ekstremal ıssılıq tolqınları, qurǵaqshılıq, kúshli jawınlar hám suw tasqınları ekologiyalıq turaqlılıqtı buzıw menen birge, jáhán ekonomikası, azıq-awqat qáwipsizligi hám sociallıq turaqlılıqqa da ayrıqsha tásir kórsetti.

Xalıqaralıq shólkemlerdiń esabatlarına bola, 2025-jılı klimat penen baylanıslı apatshılıqlardıń kólemi hám ekonomikalıq zıyanı boyınsha sońǵı on jıllıqtaǵı eń joqarı kórsetkishke jaqınlastı. Bul bolsa mámleketler hám jámiyet aldında jańa qatnaslar, anıq qararlar hám uzaq múddetli strategiyalıq pikirlew zárúrligin qoymaqta.
“Ekologiyalıq turaqlılıq” rubrikası sheńberinde ekspert Islambek Ǵulamov penen usı jıldıń tájiriybesi, onnan shıǵatuǵın juwmaqlar hám keleshektegi tiykarǵı wazıypalar haqqında qısqasha sáwbetlestik.
– Aytıńshı, 2025-jılı qaysı ekstremal klimat hádiysesi globallıq kólemde eń kóp ekonomikalıq zıyan keltirdi?
– Bıyılǵı jılı ekonomikalıq jaqtan eń úlken zıyan uzaq dawam etken hám keń aymaqlardı qamtıp alǵan ıssılıq tolqınlarınıń úlesine tuwra keldi, dep aytıw múmkin. Ásirese, Evropa, Qubla Aziya hám Jaqın Shıǵıs regionlarında baqlanǵan joqarı temperatura awıl xojalıǵı, energiya támiynatı sistemaları hám xalıqtıń salamatlıǵına ayrıqsha unamsız tásir kórsetti.
Ayırım regionlarda ıssılıq tolqınları qurǵaqshılıqtı kúsheytken bolsa, ayırım aymaqlarda apatshılıq suw tasqınları baqlandı. Nátiyjede túrli infrastrukturalar zıyan kórdi, óndiris toqtap qaldı hám mámleketlik byudjetler ushın milliardlap muǵdarda qosımsha qárejetler júzege keldi. Bul jaǵday klimat qáwip-qáterleri endi ekonomikalıq qáwip-qáterler menen teń dárejede bahalanıwı kerekligin kórsetti.
– Usı jıldan qanday sabaqlar keleshekte suw rezervleri hám awıl xojalıǵın basqarıwda qollanılıwı múmkin?
– Eń tiykarǵı sabaq – suwdı basqarıwda tek ǵana bar rezervlerge súyeniw jeterli emes. Keleshekte suwdı únemleytuǵın suwǵarıw texnologiyaların engiziw, klimatqa shıdamlı egin túrlerine ótiw hám suw rezervlerin uzaq múddetli rejelestiriw tiykarǵı wazıypa bolıwı shárt, dep oylayman.
– Qaysı mámleketler klimat krizisine qarsı eń nátiyjeli háreketler islemekte, dep ayta alasız?
– Durıs, usı jılı ayırım mámleketler klimatqa beyimlesiw hám shıǵındılardı azaytıw tarawında izbe-iz siyasat júrgizgeni menen ajıralıp turdı. Atap aytqanda, Skandinaviya mámleketleri, Germaniya, Yaponiya hám Jańa Zelandiya qayta tikleniwshi energiya dereklerin keńnen engiziw, energiya nátiyjeliligin arttırıw hám xalıqtı klimat qáwiplerine tayarlaw boyınsha nátiyjeli ilajlar kórdi.
Bul mámleketlerde klimat siyasatı tek ekologiyalıq emes, al ekonomikalıq hám sociallıq siyasat penen úylesken. Nátiyjede olar klimat soqqıların salıstırmalı juwas qabılladı hám tez beyimlesiw imkaniyatına ie boldı.
– COP30 hám ekologiyaǵa baǵıshlanǵan usı sıyaqlı xalıqaralıq sammitlerden qanday tiykarǵı juwmaqlar alıw múmkin?
– Bilesizbe, COP30 hám basqa da xalıqaralıq májilisler tiykarǵı bir haqıyqattı jáne bir márte tastıyıqladı: endi siyasiy bildiriwlerdiń ózi jeterli emes, anıq finanslıq hám ámeliy mexanizmler zárúr. Rawajlanıp atırǵan mámleketlerge klimatqa beyimlesiw ushın finanslıq járdemdi arttırıw, texnologiyalar transferi hám esap beriw sistemaların kúsheytiw máseleleri tiykarǵı áhmietke ie boldı.
Eń áhmiyetli juwmaq – klimat krizisine qarsı gúresiwde mámleketler arasındaǵı isenim hám birge islesiw sheshiwshi faktor bolıp esaplanadı. Bir mámlekettiń háreketi jeterli emes, globallıq muwapıqlastırılǵan kózqaras ǵana nátiyje beredi.
– Qaysı texnologiyalar hám innovaciyalar usı jılı klimat qáwipin jumsartıwǵa járdem berdi?
– Klimat qáwiplerin jumsartıwda sanlı hám “jasıl” texnologiyalardıń áhmiyeti sezilerli dárejede arttı. Ásirese, jasalma intellektke tiykarlanǵan klimat monitoringi sistemaları, erte eskertiw baǵdarlamaları hám joqarı anıqlıqtaǵı prognozlar tábiyǵıy apachılıqlar aqıbetlerin azaytıwǵa xızmet etti.
Sonday-aq, qayta tikleniwshi energiya – quyash hám samal elektr stanciyaları, energiya saqlaw akkumulyatorları hám “aqıllı tarmaq” texnologiyaları ıssı tolqınları waqtında energiya sistemalarınıń turaqlı islewin támiyinledi.
Awıl xojalıǵında bolsa klimatqa say agrotexnologiyalar hám suwdı únemleytuǵın innovaciyalar jaqsı nátiyje berdi.
– Klimat krizisi nátiyjesinde qanday jańa qáwipler payda boldı hám olardan qalay saqlanıw múmkin?
– 2025-jılı klimat krizisi menen baylanıslı jańa qáwip-qáterler – klimat migraciyası, densawlıqtı saqlaw sistemasına basım hám sociallıq teńsizliktiń kúsheyiwi menen kórindi. Ekstremal ıssılıq hám suw tamtarıslıǵı ayırım aymaqlarda xalıqtıń kóship ketiwine sebep boldı.
Bul qáwiplerden saqlanıw ushın mámleketler erte beyimlesiw siyasatına ótiwi, xalıqtı qorǵaw mexanizmlerin kúsheytiwi hám klimat qáwiplerin sociallıq siyasat penen úylestiriwi zárúr.
Klimat krizisine qarsı gúresiw tek ǵana ekologiyalıq emes, al insan qáwipsizligi máselesi ekeni ayqın kórinip atırǵanın atap ótiw kerek.
– Juwmaqlap aytqanda, 2025-jıl waqıyalarınan kelip shıǵatuǵın eń áhmiyetli globallıq sabaq ne?
– Eń áhmiyetli globallıq sabaq – klimat krizisine qarsı ilajlar hasla keshiktirilmewi kerek. Waqıttı joǵaltıw ekonomikalıq joǵaltıwlar, sociallıq turaqsızlıq hám insan ómiri ushın qáwiplerdi bir neshe esege arttıradı.
Klimat ózgeriwine beyimlesiw hám onı jumsartıw ilajları parallel alıp barılmasa, turaqlı rawajlanıw haqqında aytıw qıyın. Jedel birge islesiw, ilimiy tiykarlanǵan qararlar hám juwapkershilikli qatnas jasaw arqalı ǵana keleshek áwladlar ushın ekologiyalıq turaqlılıqtı saqlap qalıw múmkin.
– Qısqa, biraq mazmunlı sáwbet ushın raxmet!
– Raxmet, aman bolıń.

Musılman Ziya sáwbetlesti.
ÓzA