Kitap – insan oy-pikirin qáliplestiriwshi, onıń ruwxıy dúnyasın bayıtıwshı hám dúnyaqarasın keńeytiwshi eń kúshli qurallardan biri. Ol tek ǵana málimleme deregi emes, al insan ruwxıyatı, ádep-ikramlılıǵı hám mádeniyatın tárbiyalaytuǵın sheksiz mektep bolıp esaplanadı. Biraq hár qanday kitap ta bul wazıypanı atqara bermeydi. Durıs tańlanbaǵan shıǵarma, kerisinshe, oqıwshınıń talǵamınıń sayızlanıwına, ádebiyatqa bolǵan qatnasınıń júzeki tús alıwına alıp keliwi múmkin. Búgingi kúnde ádebiyat áleminde baqlanıp atırǵan ǵalabalıqqa umtılıw, “bestseller” túsiniginiń absolyutlastırılıwı usı mashqalanı jáne de globallastırmaqta.

Ádebiyat tariyxına názer taslasaq, hár bir dáwir óziniń ullı dóretiwshileri hám shıǵarmaları menen este qalǵanın kóremiz. Áliysher Nawayı ǵázelleri menen insan qálbiniń eń názik qatlamların ashıp berdi, Babur “Baburnama” arqalı tariyx, shaxs hám oy-pikirdiń únlesligin jarattı. Abdulla Qadiriydiń “Ótken kúnler”i millet táǵdirin kórkem pikirlew dárejesine kótergen bolsa, Fyodor Dostoevskiy “Telba” shıǵarmasında insan psixologiyası hám jámiyet qarama-qarsılıqların tereń talqıladı. Bul shıǵarmalar waqıt eleginen ótip, búgin de óz qádirin joǵaltpaǵan. Sebebi, olar modaǵa emes, insaniyattıń kórkem oy-pikirin joqarılatıwǵa xizmet etken.
Búgingi ádebiy processte bolsa basqa bir jaǵday kózge taslanadı. Kóbinese shıǵarmalardıń kórkem-estetikalıq qunına qaraǵanda olardıń bazardaǵı ornı, satılıw dárejesi ústin bolıp qalmaqta. Kitap tekshelerin motivaciyalıq súrenler, qısqa aforizmler hám tez oqılatuǵın, biraq tez umıtılatuǵın shıǵarmalar iyelep barmaqta. Álbette, bunday kitaplardıń da qaysıdur mánide óz ornı bar. Biraq olar ádebiyattıń birden-bir ólshemine aylanıp qalsa, bul úlken mashqala.
Tilekke qarsı, ayırım jazıwshılar da zaman talabın sıltaw etip, óziniń ishki poziciyasın hám kórkem juwapkershiligin shetke shıǵarıp atırǵanday. “Házir oqıwshı neni qáleydi, sonı jazıw” principi ádebiyattıń ishki nızamlıqlarına qayshı keledi. Sebebi ádebiyat tek ǵana talaptı qanaatlandırıw emes, al talǵamdı tárbiyalaw, pikirlewge iytermelew, soraw qoyıw hám juwap izlew procesi bolıp esaplanadı. Eger jazıwshı tek ǵana ǵalabalıqtı gózlese, onda ádebiyat kórkem óner dárejesinen, ápiwayı “ónimge” aylanıp qaladı.
Awdarma ádebiyatında da tap usınday jaǵday baqlanbaqta. Shıǵarma tańlawda kórkem bahadaǵa qaraǵanda qarjı mápi ústin qoyılıp atırǵanı hesh kimge sır emes. Nátiyjede, jáhán ádebiyatınıń eń joqarı úlgileri emes, al tez satılatuǵın, ataması tartımlı shıǵarmalar awdarılmaqta. Bul bolsa jas kitapqumarlarda ádebiyat haqqında nadurıs túsinik qáliplesiwine sebep boliwi múmkin.
Eń qáweterli tárepi sonda, jańa ǵana ádebiyat álemine qádem qoyıp atırǵan kitapqumarlar bunday “bestseller” shıǵarmalardı haqıyqıy ádebiyat dep qabıl etip, onıń tereń ruwxıy qúdiretin sezbew itimalı bar. Ádebiyattıń júzden bir bólegi de sezilmeytuǵın bunday shıǵarmalar úlken ádebiy mekteptiń ornın basa almaydı.
Sonıń menen birge, búgingi dóretiwshilik ortalıqtı tek ǵana unamsız reńlerde kórsetiw de ádillikten emes. Házir de tereń oylaw, kórkem izleniw hám juwapkershilik penen jaratılıp atırǵan bahalı shıǵarmalar bar. Tek ǵana olardı kóriw, úgit-násiyatlaw hám jámiyetshilikke jetkeriwdi keńnen úgit-násiyatlaw kerek.
Ádebiyat tek ótkinshi tanımalılıq emes, al máńgilik ruwxıy miyras. Ol insandı oylawǵa, ózin hám jámiyetti ańlawǵa májbúr etiwi menen qádirli. Sonıń ushın da haqıyqıy ádebiyat ǵalabalıq normaları menen emes, waqıt sınaǵı menen bahalanadı. Biziń wazıypamız kitapqumar sıpatında da, ziyalı sıpatında da kórkemlik qunı joqarı shıǵarmalardı tańlaw, úgit-násiyatlaw hám ádebiyattıń negizgi mánisin saqlap qalıw bolıp tabıladı. Sonda ǵana keleshek áwlad ádebiyattı tek ǵana oyınshıq yamasa motivaciya quralı emes, al insan ruwxın joqarılatatuǵın ullı kórkem óner sıpatında qabıl etedi.

Dildora DWSMATOVA,
ÓzA