Elektron texnologiyalar rawajlanǵan dáwirde, sózsiz, insan dóretiwshiligi ónimleriniń qádiri jáne de artıp barmaqta. Búgin internet, sociallıq tarmaqlar, jasalma intellekt hám sanlı ǵalaba xabar quralları arqalı shıǵarmalar bir sekundta millionlaǵan paydalanıwshılarǵa jetip baradı. Biraq bul processlerde avtorlıq huqıq hám oǵan baylanıslı máseleler barlıq waqıtta da qaǵıydalarǵa juwap bere bermeydi. Usı processte avtorlıq huqıqtı qorǵaw máselesi ayrıqsha áhmiyetke iye bolmaqta. Sebebi, avtorlıq huqıq — bul tek ǵana dóretiwshiniń mápin qorǵaytuǵın emes, al milliy mádeniyat hám ekonomikanıń rawajlanıwın támiyinleytuǵın qural.

Jaqında usı máselege baylanıslı mashqala jámiyetshiliktiń itibarına tústi. 2019-jılı amerikalı izertlewshi hám awdarmashı Mark Edvard Riz tárepinen Abdulla Qadiriydiń “Ótken kúnler” romanı “Bygone days” atı menen inglis tiline awdarılǵan edi. Bul shıǵarmanıń bir nusqası awdarmashı tárepinen Ózbekstan mámleketlik jáhán tilleri universitetine sawǵa etilgen. Biraq awdarmashı “Bygone days” shıǵarması skanerlenip pútkil Ózbekstan boylap tarqalıp ketkeninen narazı boldı. Onıń pikirinshe, júz bergen jaǵdaydı intellektuallıq múlktiń urlanıwı hám bunday jaǵdaylar Ózbekstanǵa avtorlıq huqıqın qorǵay alatuǵın sherik sıpatındaǵı isenimine zıyan keltiretuǵının bildirdi. Ol óziniń awdarma shıǵarması menen júz bergen “qaraqshılıq” hádiysesi tek ǵana jeke narazılıq emes, al mámlekette avtorlar menen awdarmashılardıń miynetine qanday múnásibette bolıp atırǵanınıń kórsetkishi ekenin atap ótti.
Bul maqaladan keyin bolsa Ózbekstan mámleketlik jáhán tilleri universiteti rásmiy bayanat penen shıqtı. Bayanattıń mazmunı tek ǵana awdarmashınıń táshwishlerine juwap emes, al intellektuallıq múlkti qorǵaw, ilimiy ádebiyatlardan bilimlendiriw procesinde paydalanıw hám xalıqaralıq standartlarǵa ámel etiw máselelerine baylanıslı keńirek túsiniklerdi óz ishine aladı. Bayanatta bárinen burın Mark Ristiń Abdulla Qadiriydiń “Ótken kúnler” shıǵarmasın inglis tiline joqarı dárejede awdarǵanlıǵı tán alınadı. Awdarma tek ǵana sapalı ilimiy jumıs emes, al ózbek ádebiyatın xalıqaralıq maydanda úgit-násiyatlawda áhmiyetli rol atqaradı. Universitet bul shıǵarmanı óz studentleri ushın ilimiy hám mádeniy derek sıpatında usınıs etkenin atap ótedi. Bul bolsa awdarma kompetenciyası hám salıstırmalı ádebiyattanıwdı rawajlandırıwǵa xızmet etken.
ÓzDJTU bayanatında intellektuallıq múlkti qorǵaw máselesine ayrıqsha itibar qaratılǵan. Universitet Bern konvenciyası hám Dúnya júzilik intellektuallıq múlk shólkemi (WIPO) principlerine qatań ámel etetuǵının bildiredi. Awdarmashı tárepinen tapsırılǵan shıǵarma bolsa tek ǵana universitet kitapxanasında bar bolıp, oqıw maqsetlerinde paydalanılıwı keltirilip ótilgen. Bul, tiykarınan, awdarma ámeliyatı, salıstırmalı ádebiyat analizi hám inglis tilin oqıtıw processlerin qamtıp aladı.
Bildiriwde keltiriliwinshe, Joqarı bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrliginiń tiyisli buyrıǵına muwapıq, joqarı bilimlendiriw mákemeleri óz ilimiy hám oqıw ádebiyatlarına baylanıslı elektron bibliografiyalıq jazıwlardı Unilibrary.uz platformasına jaylastırıwı shárt.
Universitettiń túsindiriwinshe, Mark Rictiń awdarması boyınsha sistemaǵa tek ǵana bibliografiyalıq maǵlıwmat texnikalıq talaplar tiykarında kirgizilgen hám kitaptıń tolıq teksti hesh qashan xalıqqa usınılmaǵan. Avtordıń ruqsatı talap etiletuǵını anıqlanǵannan soń, bibliografiyalıq jazıw sistemadan alıp taslanǵan hám shıǵarmanıń sanlı versiyasına kiriw imkaniyatı pútkilley jabılǵan.
Unilibrary.uz – bul 110 nan aslam joqarı bilimlendiriw mákemeleriniń málimleme-resurs orayların birlestiretuǵın birden-bir milliy platforma bolıp, ol kommerciyalıq emes xarakterge iye hám tek ǵana málimleme hám bilimlendiriw maqsetlerine xızmet etedi. Bildiriw avtorlıq huqıqların qorǵaw platformanıń tiykarǵı principlerinen biri ekenin ayrıqsha atap ótedi.
ÓzDJTU rásmiy bildiriwinde Mark Rictiń táshwishleri qatań qabıl etilgeni, júzege kelgen hár qanday qolaysızlıq ushın keshirim soralǵanı, intellektuallıq múlk hám bilimlendiriw processleri arasındaǵı teńsalmaqlılıqtı támiyinlewge umtılıwı bildirilgen. Sonday-aq, bayanatta awdarmashı hám universitet arasındaǵı birge islesiwdi bekkemlew, ózbek ádebiy miyrasın xalıqaralıq maydanǵa alıp shıǵıw hám bilimlendiriw procesin intellektuallıq múlk normalarına muwapıq shólkemlestiriwdiń áhmiyetin atap ótedi.
Másele usı bayanat penen sheshilip qalmadı. Bul juwap awdarmashını qanaatlandırmaǵan hám ol avtorlıq huqıqı buzılǵanı ushın basqasha shara kóriliwi kerek ekenligin atap ótken. Bul jaǵdayda eki túrli pikirleytuǵınlar bar. Birewler, awdarma usı universitetke sawǵa etilgen hám onıń elektron túrde tarqalıwında avtorlıq huqıqı talap etilmeydi dep bahalasa, ekinshi tárep sawǵa etilgen kitaptı skanerlew hám internet boylap tarqatıw awdarmashınıń úlken miynetin qádirsizlendiriw dep esaplaydı.
Joqarıda keltirilgen másele avtorlıq huqıqı buzılıwına baylanıslı bir ǵana mısal. Biraq “qaraqshılıq” (piratlıq) – Ózbekstan kitap bazarındaǵı úlken mashqala. Onı ámelde qadaǵalawdı támiyinlew, baspalar ústinen qadaǵalaw hám avtorlıq huqıqlarına ámel etiw mexanizmleri jeterli emes. Máselen, házir arnawlı, yaǵnıy anıq basılımǵa tiyisli bolǵan kitaplar tek ǵana qayta basılıp, eki-úsh márte arzan satılıp atırǵan jaǵdaylarǵa dus kelip atırmız.
Biz kitaplardı rásmiy alıp kirip, salıqlar hám bajıxana jıyımların tólep hám mámleketke, hám oqıwshılarǵa payda keltiriwimiz múmkin. Biraq “qaraqshılıq” nusqaları úlken zıyan jetkermekte. Sebebi bul nusqalarda awdarma dárejesi hám kitap mánisi joqarı dárejede támiyinlenbeydi hám sonıń ushın da bul “qoldan islengen” jumıslar arzan baha beriledi. Tilekke qarsı, kóp qarıydarlar arzanıraq bahalardı tańlap, awdarmada mánis tómen dárejede saqlanǵan shıǵarmalardı oqıwǵa májbúr boladı.
Tilekke qarsı, Ózbekstanda avtorlıq huqıqlardıń buzılıwı ǵalabalıq hádiyse sıyaqlı gáp bolıp qaldı. Bunda gáp tek ǵana kitap hám muzıka shıǵarmalarınıń “qaraqshılıǵı”nda ǵana emes. Hátteki reklama kompaniyaları basqalardıń materiallarınan ruqsatsız paydalanıp atırǵanın da kóriwimiz múmkin. Plagiat, ásirese, ilimiy ortalıqta awır kórinbekte: nızamsız ózlestiriwler, maqalalardı “qayta islewler”, ózbek tilindegi ruqsat etilmegen awdarmalar hám basılımlar – bulardıń hámmesi kúndelikli turmısımızda ushırasıp atır. Bul bárinen burın, ilimiy ortalıqtıń jamanlasıwı, jalǵan ilimiy jumıslar hám maqalalardıń kóbeyiwine xızmet etip, jámiyettiń rawajlanıwına úlken tosqınlıq bolmaqta.
Izertlewler hám baqlawlar sonı kórsetedi, xalıqtıń avtorlıq huqıqı haqqındaǵı túsinigi sheklengen. Kópshilik “internettegi material hámmege ashıq, demek paydalanıw múmkin” degen nadurıs kózqarasqa iye. Bul bolsa huqıqbuzarlıqlardıń kóbeyiwine sebep bolmaqta.
Ózbekstanda elektron kitaplar ushın tólem mádeniyatı bar, júdá tómen. Házir adamlar barǵan sayın kóbirek filmler, muzıkaǵa jazılıw ushın pul tólemekte hám bul ádet kitaplarǵa da áste-aqırın tarqalmaqta.
Kontentke tólem mádeniyatın bekkemlew ushın, bárinen burın, adamlarǵa qolaylılıq beriw zárúr. Pullı qosımshalarda biypul PDF hám ápiwayı kanallarda tarqatılatuǵın materiallarda joq funkciyalar bolıwı shárt. Mısal ushın: usınıslar, navigaciya, audioformat, qısqasha táriypler, úzindi esitip kóriw imkaniyatı bolıwı múmkin. Paydalanıwshı qolaylıq hám sapa ushın pul tólep atırǵanın sezse, onda kontent ushın pul tólewdiń sanalı ádeti payda boladı.
Avtorlıq huqıq – bul tek ǵana dóretiwshiniń mápin qorǵaytuǵın emes, al milliy mádeniyat hám ekonomikanıń rawajlanıwın támiyinleytuǵın mexanizm. Ózbekstanda sońǵı jılları bul baǵdarda áhmiyetli qádemler taslanǵan bolsa da, elege shekem keń jámiyetshiliktiń huqıqıy sanasın arttırıw hám ámeliy mexanizmlerdi bekkemlew talap etiledi. Avtorlıq huqıqtı tereń ańlaw, oǵan ámel etiw hám húrmet penen qaraw mádeniyatın qáliplestiriw keleshekte sanlı ekonomikanıń rawajlanıwında áhmiyetli faktor hám original shıǵarmalarǵa júdá jaqın mánisti sáwlelendiretuǵın sapalı dóretiwshilik jumıslardan paydalanıw imkaniyatın beredi.

Dildora DWSMATOVA, ÓzA