Tábiyatqa qastıyanlıq etiw – bul insannıń óz mápleri jolında, qorshaǵan ortalıqqa biypárwalıq penen qarap, oǵan zıyan jetkeriwi esaplanadı. Bul tábiyattı pútkilley ańlamaw, onıń názik teńsalmaqlıǵın buzıw hám oǵan degen húrmetsizlik nátiyjesi bolıp tabıladı.

Tereklerdi kesiw, dárya suwın pataslaw, haywanlardı óltiriw sıyaqlı háreketler tiykarında tábiyǵıy ortalıqqa berilgen ayawsız soqqılarda tábiyatqa qastıyanlıq bolıp esaplanadı. Tábiyattı bunday ózgertiw ekosistemalar arasındaǵı teńsalmaqlılıqtıń buzılıwna alıp keledi. Sebebi, ósimlikler, haywanlar, mikroorganizmler óz-ara baylanıslı hám bir-birin qollap-quwatlaydı. Onıń bir bólegin joǵaltsaq, basqaları da izden shıǵadı. Keyin tábiyattıń qanshelli názik ekenin túsinip jetemiz, biraq ol waqıtta kesh bolıwı múmkin. Hátteki, bir toǵaydıń kesiliwi yamasa dárya suwınıń tosılıwı pútkil tirishilikke qáwip tuwdıradı. Toǵaylardı kesiw, jerlerden nadurıs paydalanıw, artıqsha tábiyǵıy baylıqlardı, minerallardı qazıp aliw aqıbetinde jerdiń ónimdarlıǵı tómenleydi, suw dárekleri hám atmosfera pataslanadı.
Óndiristen shıǵatuǵın gazler hám adamlar kúndelikli turmısında paydalanatuǵın plastikalıq ıdıslar, bir mártelik plyonkalar, hár qıylı janıwshı shıǵındılardıń jaǵılıp ketiwi – hámmesi birgelikte dúnyanıń klimatın ózgertip atır. Klimat ózgeriwi ayrıqsha qáwip tuwdıradı. Teńiz suwınıń kóteriliwi, apatlı nóser jawın-shashınlar yamasa qurǵaqshılıq – bulardıń barlıǵı insannıń óziniń basqan nadurıs qádemleriniń nátiyjesi bolıp tabıladı.
Tábiyattaǵi barlıq tirishilikler haywanlar hám ósimlikler bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Biraq insanlardıń oylanbastan islegen háreketleri sebepli ayırım túrleri joq bolıp ketpekte. Máselen, tiykarınan Aral teńizi hám Ámiwdáryanıń tómengi bóleginde jasaǵan “Aral sulaymanbalıǵı” dep atalǵan balıq hádden tısqarı balıqshılıqtıń rawajlanıwı aqıbetinde ótken ásirdiń 30-jıllarında joq bolıp ketken. Yamasa sol jılları pútkil jer júzinde joq bolıp ketken “Ferǵana alaqanatı” atlı gúbelek túrin mısal etip alıwımız múmkin. Bunday joǵaltıwlar jaqsılıqqa alıp kelmeydi. Tábiyatta bir túrdiń joq bolıp ketiwi, pútkil ekosistemanı hálsiretedi hám aqır-ayaǵında adamzattıń ózine de zıyan jetkeredi. Biz insanlar, tábiyat bizsiz jasawı múmkin, biraq bizler tábiyatsız jasay almaytuǵınımızdı túsinip jetpey atırmız.
Endi bunday mashqalalarǵa qarsı gúresiw hám turaqlı rawajlanıw ushın biziń hár bir háreketimiz tábiyatqa zıyan keltirmey dawam etiwi kerek. Resurslardan normada ham qayta tiklenetuǵın túrde paydalanıw – bul hám jámietti, hám tábiyattı saqlawdıń gilti bolıp esaplanadı. Biz hár birimiz tábiyattıń qádirin ańlawımız, oǵan zıyan jetkermew ushın ózimiz benen gúresiwimiz zárúr. Sebebi bul biziń keleshegimiz!
Juwmaqlap sonı aytıwımız múmkin, tábiyatqa qastıyanlıq etiw bul tek ǵana insannıń tábiyatqa qaratılǵan qáte qádemleriniń nátiyjesi emes, al biziń óz ómirimizdi, óz keleshegimizdi qáwipke qoyıwımız bolıp tabıladı. Tábiyattı qásterlep saqlaw, onıń kúshine isenim, turaqlılıǵın támiyinlew – bul hár birimizdiń tiykarǵı wazıypamız bolıwı kerek.

Shoira Xaytbaeva,
QMU, jurnalistika qánigeliginiń 1-kurs studenti.
Qaraqalpaqstan xabar agentligi