Termiz sóylesiwi

Surxandárya wálayatındaǵı «Termiz» xalıqaralıq sawda orayı erkin sawda zonasında 19-21-may kúnleri Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Strategiyalıq hám regionlararalıq izertlewler institutı, Ózbekstan Respublikası Sırtqı isler ministrligi, Ózbekstan Respublikası Sawda-sanaat palatası menen birgelikte shólkemlestirilgen «Tınıshlıq, doslıq hám abadanlıqtıń ulıwma mákanın qurıw» atamasında Oraylıq hám Qubla Aziya arasındaǵı óz-ara baylanıslılıq boyınsha Termiz sóylesiwiniń birinshi májilisi bolıp ótti.
Forumda Rossiya Ilimler akademiyası Evgeniy Primakov atındaǵı Jáhán ekonomikası hám xalıqaralıq qatnasıqlar milliy izertlew institutı, Ullı Britaniya Patshalıq xalıqaralıq qatnasıqlar institutı, AQShtıń Oraylıq Aziya hám Kavkaz institutı, Finlyandiyanıń Martti Axtisaari atındaǵı Tınıshlıq qorı, Germaniyanıń Bergxof qorı, Hindstannıń Xalıqaralıq isler boyınsha keńesi, Hindstannıń «Observer Research Foundation» tallaw orayı, Pakistan Strategiyalıq izertlewler institutı, Qıtay Sociallıq ilimler akademiyasınıń Rossiya, Shıǵıs Evropa hám Oraylıq Aziya institutı sıyaqlı abıraylı shólkemlerdiń ekspertleri qatnastı. Sonday-aq, BMShtıń Awǵanstanǵa járdem beriw boyınsha missiyası, Oraylıq Aziya ushın preventiv diplomatiya boyınsha regionallıq oray, Shanxay birge islesiw shólkemi, Ǵárezsiz Mámleketlerdiń Doslıq Awqamı, BMSh Rawajlanıw baǵdarlaması, BMShtıń Qashqınlar isleri boyınsha joqarı komissarı basqarması, Evropada qáwipsizlik hám birge islesiw shólkemi, Xalıqaralıq migraciya shólkemi, Birge islesiw hám isenim ilajları boyınsha keńes sıyaqlı xalıqaralıq hám regionlararalıq shólkemlerdiń basshıları, qánigeler de óz bayanatları menen qatnastı.
Prezidentimizdiń Oraylıq hám Qubla Aziya arasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtı bekkemlew boyınsha 2022-jılı BMSh Bas Assambleyası tárepinen qollap-quwatlanǵan baslamasın alǵa qoyıwda kóp tárepleme dodalaw maydanın qáliplestiriwge xızmet etken ilajda qáwipsizlik, turaqlılıq hám izbe-iz rawajlanıwdı támiyinlew baǵdarındaǵı birge islesiwdi bekkemlew, aymaqlararalıq óz-ara baylanıslılıqtı tereńlestiriw hám ekonomikalıq ósimdi támiyinlewde jeke menshik sektor hám qarjı strukturalarınıń rolin keńeytiw, ekspertlerdiń qarım-qatnası potencialın iske qosıw sıyaqlı áhmiyetli máselelerge ayrıqsha itibar qaratıldı.
Xalıqaralıq sóylesiwdiń saltanatlı ashılıw máresiminde Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Strategiyalıq hám regionlararalıq izertlewler institutınıń direktorı E.Aripov, Surxandárya wálayatınıń hákimi U.Qosimov Ózbekstan keyingi jıllarda dúnyada ashıq, pragmatikalıq siyasat alıp barıp atırǵanı mámleketti hár tárepleme rawajlandırıwda áhmiyetli faktor bolıp atırǵanın atap ótti. Áyyemnen Ullı jipek jolı kesilispesinde jaylasqan Ózbekstannıń ótmishtegi dańqın qayta tiklep, Oraylıq hám Qubla Aziyanı birlestiriwde áhmiyetli koridor wazıypasın atqarıw jolında isenimli qádem taslanıp atırǵanı atap ótildi. Forumnıń jumısına tabıslar tiledi.
Planetamızda bolıp atırǵan házirgi qıyın sharayatta ótkerilgen Termiz sóylesiwi Oraylıq hám Qubla Aziya arasındaǵı óz-ara baylanıstı qayta tiklewde úlken áhmiyetke iye. Onıń tiykarǵı wazıypalarınan biri – mámleketler arasında óz-ara isenimdi bekkemlew, birge islesiwge tiykarlanǵan hám qarama-qarsı qoyıwǵa alıp keletuǵın jaǵdaylardan waz keshiwge qaratılǵan jańa qatnasıqlar modellerin qáliplestiriwden ibarat.
Termiz ázelden mádeniyatlar arasındaǵı qarım-qatnas orayı sıpatında óz ornına iye bolǵan qala. Áyyemgi qalada zarastrizm, buddizm, xristianlıq hám islam sıyaqlı dinlerdiń dástúrleri qáliplesip, rawajlanǵan.
Eki yarım mıń jıldan aslam tariyxqa iye qala antik dáwir avtorlarınıń shıǵarmalarında da tilge alınǵan. Ullı Jipek jolındaǵı áhmiyetli noqatlardan biri bolǵan.
Házirgi waqıtta Termizdiń Oraylıq hám Qubla Aziyanı baylanıstırıwshı áhmiyetli buwın sıpatındaǵı ornı qayta tiklenbekte. Atap aytqanda, «Termiz» xalıqaralıq sawda orayı, kóp tarmaqlı transport-logistika orayı, «Termiz Kargo Centr» sıyaqlı iri imaratlar qurıldı. Wálayat Jańa Renessans dáwirin basınan ótkerip, sawda, investiciya hám ilim orayına aylanıp barmaqta, rawajlanbaqta. Sonıń ishinde, tek ǵana ótken jılı 560 million dollarlıq 37 iri sanaat joybarı ámelge asırıldı. Qońsı mámleketler – Tájikstan, Túrkmenstan hám Awǵanstan menen sawda qatnasıqları rawajlanbaqta. Ótken jılı bul mámleketler menen sırtqı sawda aylanısı 82 million dollarǵa jetip, 2023-jılǵa salıstırǵanda 116 procentti quradı. Sonday-aq, 689 million dollar muǵdarında investiciya tartıldı. 550 den aslam mádeniy miyras hám turizm obekti bar úlkeniń bay turistlik potencialınan paydalanıw ushın da zárúr ilajlar ámelge asırılmaqta. Máselen, usı jılı Baysın rayonındaǵı Uzundara esteligi aymaǵında ashıq aspan astındaǵı muzey qurıldı. «Omonxona» sanatoriyasın ońlaw hám keńeytiw dawam etpekte. EJańa sanatoriya qurılmaqta. Baysın hám Sarıaziya rayonlarında dar (aspa) jollar qurıw, Atnınsay rayonında ziplayn kompeksin qurıw joybarları ámelge asırılmaqta.
Surxandárya wálayatı úlken ekonomikalıq imkaniyatlar, jer astı hám jer ústi tábiyǵıy baylıqlarına iye aymaq. Neft hám gaz, fosforit, dolomit hám gips sıyaqlı paydalı qazılmalardıń úlken rezervi bar. Olardı qazıp alıw hám qayta islew joybarların jolǵa qoyıw ishki hám sırtqı investiciyalardı tartıwǵa keń jol ashadı.
Bay tariyxıy-mádeniy miyras hám ekonomikalıq ósim Termizdiń Oraylıq hám Qubla Aziyanı baylanıstırıwshı áhmiyetli shınjır sıpatındaǵı ornın tiklew ushın ózine tán hám siyrek ushırasatuǵın imkaniyat jaratpaqta. Bul jerde shólkemlestirilgen Termiz sóylesiwi makroaymaqta óz-ara baylanıslılıqtı kúsheytip, qáwipsizlik hám turaqlılıqtı támiyinlewde ulıwma kózqaraslardı qáliplestiriw ushın áhmiyetli platforma wazıypasın atqaradı.
Termiz sóylesiwi Ózbekstan-Awǵanstan shegarasındaǵı «Termiz» xalıqaralıq sawda orayı erkin sawda zonası hám «Termez Cargo Centre» xalıqaralıq transport-logistika xabı menen tanısıwdan baslandı.
Xalıqaralıq kóp funkciyalı transport-logistika xabına Birlesken Milletler Shólkeminiń Qashqınlar boyınsha joqarı komissarı basqarması Global támiynat tarmaǵı qoymaxanası statusı berilgen. Dúnyanıń segizinshi iri támiynat tarmaǵı statusına iye bolǵan xab Awǵanstan hám basqa da mámleketlerdegi járdemge mútáj bolǵan insanlar ushın rezerv jaratıw jáne zárúr bolǵanda operativ jetkerip beriwdi nátiyjeli shólkemlestiriw ushın oǵada qolaylı aymaqta jaylasqan. Bul processte Termizdiń Oraylıq hám Qubla Aziya kesilispesindegi strategiyalıq jaylasıwı, bul jerde jaratılǵan transport-energetika infrastrukturası hám basqa da faktorlar da ayrıqsha áhmiyetke iye boldı. Xalıqtıń ázzi qatlamlarına járdem beriw ushın tiykarǵı resurslardı jeterli dárejede támiyinlew imkaniyatları kólemin jáne de keńeytti. Bunday imkaniyat hám regionımızda házirshe birden-bir «Termiz» xalıqaralıq sawda orayı erkin sawda zonasında awǵan tárepinen keletuǵın miymanlar ushın jaratılǵan qolaylıqlar, basqa da zamanagóy sharayatlar jıynalǵanlarda úlken qızıǵıwshılıq oyattı.
– Negizinde Termiz sóylesiwi jaqsı baslama boldı. Ózbekstan hám Awǵanstan shegarasında jaylasqan bul sawda orayı hár eki mámlekettiń rawajlanıwında áhmiyetli rol atqarmaqta, – deydi Awǵanstandaǵı «Gazanfar Bank» bas direktorınıń orınbasarı Matiulla Obaidi. – Sawda orayı basshısınıń aytıwınsha, zamanagóy bul kompleks basqa da mámleketler, sonıń ishinde, Qubla Aziya, Hindstan, Pakistan, Bangladesh hám Oraylıq Aziya menen baylanıslardı keńeytiw ushın jańa rejeler menen baslamalarǵa iye.
Óz-ara baylanıslılıqtı bekkemlep, rawajlandırıwda Ózbekstan áhmiyetli rol atqarmaqta. Awǵanstan bolsa Oraylıq hám Qubla Aziyanı baylanıstırıwshı oray sıpatında háreket etpekte. Men Awǵanstandaǵı jetekshi banklerdiń biriniń wákili sıpatında sawda operaciyaların qarjılandırıw, sawda qarjısı jáne usı mámleketler arasındaǵı finanslıq tranzakciyalardı qollap-quwatlawdı dawam ettiremiz, dep ayta alaman. Sonday-aq, bul jerde bankimizdiń filialın ashıw imkaniyatların úyrenip atırmız. Maǵlıwmatlarǵa bola, házirgi waqıtta Ózbekstan hám Awǵanstan arasındaǵı sawda kólemi 1 milliard dollardan artqan. Bul baǵdarda úlken potencial bar. Sebebi Oraylıq Aziya ekonomikası 500 milliard dollar, Qubla Aziya bolsa 3 trillion dollardan aslam ekonomikalıq quwatlılıqqa iye. Bul eki regiondı baylanıstırıw arqalı biznes kólemin keńeytip, sawdanı rawajlandırıw hám finanslıq sheshimlerdi sheship, onı jeńilletiw imkaniyatı bar. Termizdiń basqa mámleketler ushın roli haqqında aytatuǵın bolsaq, Termiz sóylesiwi bul eki regiondı baylanıstırıwshı áhmiyetli platformaǵa aylanbaqta. Durıs, házir sawda kólemi biraz tómen dárejede bolıwı múmkin. Biraq Termiz keleshekte bul tarawdaǵı birge islesiwdi kúsheytip, sawdanı rawajlandırıw jolların, finanslıq operaciyalardı jeńillestiredi. Birge islesiwdi bekkemleydi.
Dúnya globallıq ózgerisler, geosiyasiy keskinlik hám ekonomikalıq burılıslar menen duslasıp atırǵan házirgi sharayatta mámleketlerdiń óz-ara baylanıslılıǵın bekkemlewi, isenimli qarım-qatnastı jolǵa qoyıp, birge islesiw baylanısların keńeytiwi turaqlı qáwipsizlikti támiyinlep, rawajlanıwǵa jetekleydi.
«Tınıshlıq, doslıq hám abadanlıqtıń ulıwma mákanın qurıw» temasında Oraylıq hám Qubla Aziya arasındaǵı óz-ara baylanıslılıq boyınsha bolıp ótken Termiz sóylesiwiniń birinshi májilisi sheńberindegi dáslepki sessiyada qatnasqan mámleketler hám xalıqaralıq shólkemlerdiń wákilleri bul haqqında hár tárepleme pikir alıstı. Tema boyınsha pikir-usınısların bildirdi.
Forumnıń regionlararalıq finans institutları hám jeke menshik sektordıń ekonomikanı ósiriwde óz-ara baylanısların bekkemlew máselelerine baǵıshlanǵan ekinshi sessiyasında Ózbekstan regionda jeke menshik biznesti rawajlandırıw ushın keń kólemli jumıslardı ámelge asırıp atırǵanı ayrıqsha atap ótildi.
Tema boyınsha sóylesiwlerde Awǵanstan sawda-investiciya palatası baslıǵınıń orınbasarı Xan Djan Alakazay, Qazaqstan sırtqı sawda palatasınıń baslıǵı, basqarma aǵzası Asan Jakishev, sonday-aq, Qırǵızstannıń Jalalabad wálayatı sawda-sanaat palatası, Pakistannıń Belujistan provinciyası Kvetti sawda-sanaat palatası, Tájikstannıń Soǵd wálayatı sawda-sanaat palatası, Túrkmenstan sawda-sanaat palatasınıń wákilleri, Awǵanstandaǵı «Gazanfarbank» bas direktorınıń orınbasarı Matiulla Obaidi, «Azizibank» direktorı Xanullax Yusufzay hám basqalar shıǵıp sóylep, regionlarda jeke menshik biznesti rawajlandırıw, qarjılay qollap-quwatlaw hám mámleketlerin ekonomikalıq rawajlandırıw jolında alıp barıp atırǵan jumısları haqqında maǵlıwmat berdi. Aymaqlararalıq óz-ara baylanıslılıqtı tereńlestiriw hám ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewde jeke menshik sektor hám qarjı strukturalarınıń rolin keńeytiw boyınsha paydalı usınıslar ortaǵa taslandı.
Ilajda «Katalist» kampaniyası baslıǵı Muhammed Sulayman bin Shayxtıń Oraylıq hám Qubla Aziya mámleketlerinde jeke menshik sektordı óz-ara qollap-quwatlawdıń aymaqlıq platformasına baǵıshlanǵan prezentaciyası bolıp ótti.
Úsh kún dawam etken Termiz sóylesiwinde Ózbekstan óziniń sırtqı siyasiy strategiyasında Qubla Aziya menen birge islesiwdi tereńlestiriw arqalı Evroaziya úlken regionın turaqlılıq hám izbe-iz rawajlanıw aymaǵına aylandırıwǵa ayrıqsha itibar qaratıp atırǵanı óz kórinisin taptı. Sonıń ishinde, aymaqlıq óz-ara baylanıslar boyınsha ekspertler sóylesiwi shólkemlestirilgen úshinshi sessiyada da Ózbekstan Oraylıq hám Qubla Aziya arasındaǵı óz-ara baylanıslardı rawajlandırıwda jetekshi mámleketke aylanıp atırǵanı, ánjuman ótkerilgen Termiz qalası Oraylıq hám Qubla Aziya kesilispesi bolǵan regionlararalıq baylanıstıń oraylıq noqatında jaylasqanı ayrıqsha atap ótildi. Bul qalanıń ótmishten civilizaciyalar, mádeniyatlar, dinleraralıq qarım-qatnas orayı bolıp kelgenine itibar qaratıldı.
– Biz 35 jıldan berli qońsılar menen baylanıslardı bekkemlewdi dodalap kelemiz, – deydi Qazaqstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Strategiyalıq izertlewler institutınıń bas ilimiy xızmetkeri Sanat Kushkumbayev. – Házirgi globallasıw dáwirinde bul process júz bermekte. Endi tariyxı uzaq ótmishke barıp taqalatuǵın baylanıslarımızdı qayta tiklew waqtı keldi. Házir áyne sol process ótip atır.
Forumda Oraylıq hám Qubla Aziya arasındaǵı transport baylanısınıń ulıwmalıq arxitekturasın jaratıw, Evroaziyanıń úlken makro regionında azıq-awqat qáwipsizligin támiyinlew jolların birgelikte izlew, insaniyat dus kelip atırǵan ekologiyalıq mashqalalar, kiber qáwip-qáter hám regiondaǵı basqa da áhmiyetli máseleler de tereń tallandı. Pikir-usınıslar bildirildi.
Xalıqaralıq ánjuman qatnasıwshıları, sonday-aq, Termiz arxeologiya muzeyi, Termiz rayonındaǵı dúnyada teńi joq Awǵanstan puqaraların oqıtıw bilimlendiriw orayı menen tanıstı.

Xolmwmin Mamatrayimov, Jonibek Qwzimurodov (surat), ÓzAnıń xabarshıları