-Shań qara kúye keselligi – Ustilago tritici (Pers.) Jens.
-Qattı qara kúye keselligi – Tilletia tritici (Bjerk.
-Paqal záń keselligi – Puccinia graminis Pers. f. sp. tritici Eriks. et Henn
-Un-shıq keselligi – Erysiphe graminis DC f. sp. tritici Marchal
-Masaq fuzariozı – Gibberella zeae Schw.) Petch (syn. Gibberella saubinetti [Mont.] Sacc., st. conid. Fusarium graminearum Schw.
-Tamır shiriw keselligi – Fusarium spp., Penicillium citrinum Thom.
Shań qara kúye eginlerdiń ósiw dáwirinde atızda ańsat anıqlanadı. Kesellik eginlerdiń masaqları payda bolǵannan keyin kórinedi. Zıyanlanǵan egin masaqlarınıń barlıq bólimleri toq-qońır yamasa qara túrdegi shań tárizli teliosporalarǵa aylanadı. Olar aldın juqa, aqshıl perde menen qaplanıp, máwsim sońında yaki jıyın-terim dáwirinde usı perde jırtıladı, teliosporalar shańǵa uqsap, tarqalıp ketedi hám aqırı masaqtıń ózegine jetedi.
Qattı qara kúye keselliginiń belgileri Ósimlikte dánniń pisiw dáwirinde belgili boladı. Kesellengen masaqlar formasınıń kishkeneligi, dánlerdiń ornında qaltashalardıń ishinde xlamidosporalar payda bolıwı menen xarakterlenedi. Qattı qara kúye keselligin eki túrge tán zamarrıq keltirip shıǵaradı.
Paqal záń keselligi barlıq dánli eginlerdin jer ústinde jaylasqan organların zıyanlaydı. Kesellik ósimlik organlarında záń reńdegi kópshikshe formasında kózge túsedi. Kesellik qozǵaltıwshı zamarrıq hár-qıylı xozyaynli hám tolıq ciklli túr bolıp, 0 hám I sporalaw basqıshları aralıq xozyayininde, II hám III basqıshlarında biydayǵa ótedi. (Aralıq xozyayni zirk hám magoniya ósimlik túrleri)
Ǵálle eginleri un-shıq keselligi menen eń kúshli zıyanlanatuǵıın egin bolıp esaplanadı.
Keselliktiń belgileri ósimliklerdiń japıraqlarında aq paxta tárizli daq qatlamı payda bolıw menen baslanadı. Qatlam qalıńlasıp, kúlreń yaki sarǵısh-kúlreń, bórtip shıqqan kópshiksheler túrine enedi. Japıraqlardan kesellik paqaldıń japıraǵına, paqallarǵa ayırım waqıtları masaqlarına ótedi. Bul kópshikshelerdiń ústinde kesellik shaqırıwshı zamarrıqtıń konidiyaları payda boladı. Qozǵatıwshı zamarrıqlardıń konidiyaları samal menen basqa ósimliklerge de tez tarqaladı hám zıyanlaydı. 15-200S hám 96-99% ıǵallıqta tez rawajlanadı.
Fuzarioz keselligi. Respublikamız sharayatında dánli eginlerde eń kóp ushırasatuǵın keselliklerdiń qatarınan orın aladı. Kesellik sebepli dánli eginlerdiń tuqımınıń óniwsheńligi, maysalarınıń quwrap qalıwı, biydaydıń solıwı hám tamırınıń shiriwi baqlanadı. Keselliktiń kelip shıǵıwında Fusarium zamarrıǵınıń bir neshe túrleri qatnasadı. Bul kesellik mákkeniń pochatkasında, tamırında hám paqalında da kórinedi. Kesellengen ósimlikte sıya reń payda bolıp, ústinde aqshıl miceliya qaplamı kórinedi.
Biyday masaǵı hám dánleriniń fuzarioz keselligi – bul tamırınıń shiriw keselligi. Bul kesellik dánli eginlerdiń tamırı hám tamır buwınında qońır daqlardı payda etiwden baslanadı. Kesellik maysa óniw dáwirinde tamır moynında bawır reńde kórinedi. Bunday ósimlik quwrap qaladı. Kesellengen ósimlik ósiwden artta qaladı yamasa masaq payda etpeydi. Kesellengen dánler hálsiz, óniw uqıplılıǵı tómen boladı. Keselliktiń tarqalıwına ıǵallı topıraq hám hawa tásir kórsetedi.
Kesellikke qarsı gúres ilajları: almaslap egiwge ámel etiw tuqımdı egiwden aldın tayarlaw, mikroelementler menen qayta islew (100 kg. mikroelement-100 kg. dánge), fosforlı, kaliyli tóginlerdi qollanıw, tuqımdı topıraqqa erte egiw, ónimdi óz waqtında jıynap alıw, tuqımdı tez arada qurǵatıw, topıraqtı tereń súriw.
Qarsı gúresiw ilajları: tuqımdı egiwden aldın sortlarǵa ajıratıw, tuqımdı fungicidler menen dárilew, eginlerdi óz waqtında jıynaw, tuqımdı saqlaw sharayatın jaqsılaw, shıdamlı sortlardı egiw.
Dánli eginlerde ushırasatuǵın keselliklerge ruxsat etilgen fungicidler dizimi:
Fundazol 50% n.kuk (500g/kg) ósimliktin ósiw dáwirinde búrkiw jolı menen, máwsimde 2 ret qollanıw usınıs etiledi. (Tamır shiriw keselligi, Fuzarioz keselligi).
Bamper 25% em.k (250g/L) ósimliktin ósiw dáwirinde búrkiw jolı menen, máwsimde 2 ret qollanıw usınıs etiledi. (Unlı shıq, záń keselligine)
Reks dua 49,5 % sus.k (187g/L+310g/L) ósimliktin ósiw dáwirinde búrkiw jolı menen, máwsimde 2 ret qollanıw usınıs etiledi. (Unlı shıq, qońır hám sarı záń keselligine, daǵlanıw hám septorioz).

Ósimlikler karantini hám qorǵaw ilim-izertlew insituti
Qaraqalpaqstan Respublikası filialı.
Qaraqalpaqstan xabar agentligi.