Foto: gúzedegi jazıw (b.e.sh. V ásir)
Ózbekstan Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan bóliminiń qaraqalpaq gumanitar ilimler ilim-izertlew institutında Oraylıq Aziyadaǵı eń eski jazıw saqlanbaqta. Bul jazıw b.e.sh. V ásirge tiyisli, yaǵnıy 2500 jıllıq tariyxqa iye.
1976-1977-jılları professor M.Mambetullaev basshılıǵındaǵı arxeolog-ilimpazlar toparı Úlken Aybúyir qalanı qazıw payıtında 3 úlken gúze tawıp aladı. Bul gúzelerdiń suw hám dán saqlaw ushın soǵılǵanlıǵı anıqlanadı. Gúzelerdiń birinde qashap jazılǵan jazıwlar bar ekenligi málim boladı. Yaǵnıy, boyı 1 metr keletuǵın otqa qızdırılǵan gúzedegi Áyyemgi Xorezmge tiyisli bul jazıwlar Oraylıq Aziyada eń eski jazıw sıpatında ilimge engizilgen edi.
Ilimpazlar usı waqıtqa shekem Áyyemgi Xorezm territoriyasındaǵı eń eski jazıw sıpatında Qoyqırılǵanqala (Ellikqala rayonı aymaǵında jaylasqan)da tabılǵan ıdıstaǵı jazıwdı esaplap kelgen. Qoyqırılǵanqaladaǵı bul jazıw bolsa b.e.sh. III-II ásirge tiyisli aramey jazıwı bolıp tabıladı. Keyin ala S.P.Tolstov basshılıǵındaǵı ekspediciya tárepinen házirgi Ellikqala rayonı aymaǵında jaylasqan, Áyyemgi xorezmshaxlardıń qalası – Toprıraqqalada da biziń eramızdıń III-IV ásirlerine tiyisli jazıwlar tabılǵan.
Úlken Aybúyirden tabılǵan, Xorezm jazıwınıń eń áyyemgi nusqası dep esaplanǵan gúzedegi jazıwdı parsı tili boyınsha qánige, pútkil dúnyaǵa belgili lingvist ilimpaz V.A.Livshic «mri XI h III.III. III.» dep oqıǵan, yaǵnıy «11 mari 9x». Bul gúzeniń sıyımlılıǵın bildiredi. «Mari» ólshem birligi Iranda áyyemgi axemeniyler dáwirinen belgili bolǵan. Áyyemgi dárekler onı «maris» dep ataǵan. 1 mari 16,5-17 litrge tuwra kelgen. «9x» bolsa 1 mariden azıraq ólshemdi bildiredi. Demek, gúzeniń sıyımlılıǵı derlik 200 litrge shamalas.
Фото: Гузенин реставрациядан сонгы кориниси
Foto: Gúzeniń restavraciyadan keyingi kórinisi
Gúzeni tapqan ilimpazlar onı rekonstrukciya etip, ishine suw quyıp kórgende 195,5 litr suw sıyǵan. Solay etip, gúze sırtındaǵı jazıw onıń sıyımlılıǵı menen sáykes kelgen.
Gúze bir orınnan ekinshi orınǵa kóshirilgen payıtta sınǵanlıǵı sebepli házirgi kúnde bul ájayıp estelik restavraciyaǵa zárúr.
Foto: Gúzeniń házirgi halatı
Ózbekstan Ilimler akademiyası Qaraqalpaqstan bóliminde bunday ájayıp esteliklerdiń mol bazası jaratılǵan. Lekin, qolaylı kórgizbeli orın bolmaǵanlıǵı sebepli, kópshilik bul esteliklerdi kóriw imkaniyatına iye emes. Qolımızda bar tariyxıy hám mádeniy miyraslardan maqsetli paydalanıwımız kerek, bul óz gezeginde elimizde turizmdi rawajlandırıwǵa óz úlesin qosarı sózsiz.
Aldaǵı waqıtları Áyyemgi Xorezm civilizaciyasınıń oshaǵı bolǵan Qaraqalpaqstan aymaǵında arxeologiya muzeyi de boy kóterse, úlken sawap iske tiykar salınǵan bolar edi.
Esimqan Qanaatov
Qaraqalpaqstan xabar agentligi direktorı