Mámleketimizde sońǵı jılları insan huqıqların, ásirese, xalıqtıń ázzi qatlamları – hayal-qızlar hám balalardıń huqıqları menen erkinliklerin qorǵaw mámleketlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarına aylandı. “Insan qádirin joqarılatıw” principine tiykarlanǵan halda ámelge asırılǵan reformalar keń kólemli huqıqıy hám institucionallıq ózgerislerdi óz ishine alıp, xalıqaralıq jámiyetshilik tárepinen tán alınbaqta. Bunda 2023-jılı qabıl etilgen Konstituciyanıń jańa redakciyası insan huqıqların támiyinlewde huqıqıy kepilliklerdi eń joqarı dárejege kóterdi.

Institucionallıq negizdi bekkemlew maqsetinde Oliy Majlistiń Insan huqıqları boyınsha wákili (Ombudsman)niń wákillikleri keńeytildi, jazanı orınlaw mákemelerinde qıynawlardıń aldın alıw boyınsha milliy preventiv mexanizm engizildi. Sonıń menen birge, Bala huqıqları boyınsha wákil (Balalar Ombudsmanı) lawazımınıń ayrıqsha ajıratılıwı hám Shańaraq hám hayal-qızlar mámleketlik komitetiniń shólkemlestiriliwi tarawlıq mashqalalardı mánzilli sheshiw ushın bekkem tiykar jarattı.
Hayal-qızlardıń huqıqların ámeliy qorǵawdaǵı áhmiyetli qádemlerden biri – “Hayal-qızlardı kúsh kórsetiw hám zorlıqtan qorǵaw haqqında”ǵı nızamnıń qabıl etiliwi boldı. Usı nızam tiykarında zorlıq qurbanlarına “Qorǵaw orderi” beriw ámeliyatı engizildi. Order zorlıq islegen shaxsqa jábirleniwshige jaqınlasıw, baylanıs ornatıw sıyaqlı anıq sheklewler ornatıp, jábirleniwshiniń qáwipsizligin kepillewshi operativ preventiv ilaj bolıp esaplanadı. Kúsh kórsetiw hám zorlıqtan jábirlengen hayal-qızlardı qorǵaw sistemasın bunnan bılay da jetilistiriw maqsetinde arnawlı shelterler (qorǵaw orınları) tarmaǵı keńeytildi. Bul orınlar jábirlengen hayal-qızlarǵa psixologiyalıq, huqıqıy, medicinalıq hám sociallıq járdemdi kompleksli kórsetiwge xızmet etedi. Bunnan tısqarı, “Hayal-qızlar dápteri” sisteması engizilip, sociallıq-ekonomikalıq jaqtan awır jaǵdaydaǵı hayal-qızlardı kásipke oqıtıw, isbilermenlik ushın subsidiyalar hám jumısqa jaylastırıw arqalı olardıń ekonomikalıq erkinligin támiyinlewge qaratıldı. Bul, hayal-qızlardıń sociallıq abırayın kóteriw arqalı olardıń huqıqıy qorǵalıwın jáne de bekkemleydi.
Balalar huqıqların qorǵaw tarawındaǵı tiykarǵı qatnas “Balanıń eń ústin máplerin támiyinlew” principine tiykarlanadı. Bul, ásirese, jas óspirimler ádilligi sistemasında ayqın kózge taslanıp, jas óspirimlerge baylanıslı islerdi kórip shıǵıwda arnawlı sudyalardıń qatnasıwı támiyinlendi, jaza ilajlarında tárbiyalaw hám reabilitaciyalawǵa ústinlik berildi. Mámleketimizdiń májbúriy hám balalar miynetine qarsı gúresiwdegi xalıqaralıq tán alınǵan tabısları Bala huqıqların támiyinlewdegi qatań siyasattıń nátiyjesi bolıp esaplanadı. Balanıń ústin máplerin támiyinlew sheńberinde balalardı shańaraqta qaldırıw hám olardı internat mákemelerine jaylastırıwǵa imkanı bolǵanınsha jol qoymaw siyasatı kúsheytildi.
Sonday-aq, huqıqlardı qorǵaw sistemasınıń áhmiyetli komponenti sıpatında puqaralıq jámiyeti institutları (MKSh) menen nátiyjeli birge islesiw jolǵa qoyıldı. MKShlar jábirleniwshilerdi reabilitaciyalaw, huqıqıy másláhát beriw, sonday-aq, mámleketlik uyımlardıń jumısı ústinen jámiyetlik qadaǵalawdı ámelge asırıwda belsene qatnaspaqta. Bunnan tısqarı, Konstituciyanıń jańa redakciyasında jeke qol qatılmaslıq, sóz erkinligi, sonday-aq, hayal-qızlar hám er adamlar ushın teń huqıqlılıqtıń tikkeley konstituciyalıq kepillikleri bekkemlendi.
Ózbekstandaǵı insan huqıqların qorǵaw baǵdarındaǵı reformalar siyasiy erk-ıqrar, sistemalı institucionallıq ózgerisler, MKShlar menen birge islesiw hám konstituciyalıq kepillikler úylesiminde alıp barılmaqta. Qorǵaw orderi hám shelterler arqalı zorlıqqa qarsı gúresiw, “Hayal-qızlar dápteri” arqalı sociallıq-ekonomikalıq qollap-quwatlaw hám barlıq qararlarda balanıń eń ústin mápin támiyinlew siyasatı – bular Ózbekstannıń insan huqıqları tarawındaǵı óz minnetlemelerin izbe-iz orınlaw hám sistemanı jáne de jetilistiriw jolındaǵı isenimli qádemler bolıp esaplanadı. Bul reformalardıń tolıq nátiyjeliligin támiyinlew ushın huqıqıy sananı arttırıw hám ámeliyatta nızamlardıń sózsiz orınlanıwın támiyinlew baǵdarındaǵı jumıslar dawam ettiriliwi zárúr.

A.Ǵafforov,
ÓzA