2024-jıl 5-oktyabrdegi “Ózbekstan Respublikasınıń Jınayat, Jınayat-processuallıq kodekslerine hám Ózbekstan Respublikasınıń Hákimshilik juwapkershilik haqqındaǵı kodeksine náshebentlik qurallarınıń, olardıń analoglarınıń yamasa psixotrop zatlardıń, sonday-aq, kúshli tásir etetuǵın hám záhárli zatlardıń nızamǵa qayshı aylanısına qarsı gúresiwge qaratılǵan ózgerisler hám qosımshalar kirgiziw haqqında”ǵı nızam menen kúshli tásir etetuǵın hám záhárli zatlardıń nızamǵa qayshı aylanısı ushın juwapkershilikti názerde tutatuǵın normaları jetilistirildi.
Biraq, bul normalardı ámelde qollanıwǵa baylanıslı sud-tergew ámeliyatın tallaw, bul baǵdarda óz sheshimin kútip atırǵan mashqalalardıń bar ekenligin kórsetken.
Ózbekstan Respublikası Prezidenti Administraciyası janındaǵı Narkotiklerdi qadaǵalaw milliy orayı bólim baslıǵı Mirsaid Haydarov mine usı mashqalalardıń sheshimine qaratılǵan usınıslardı bildirdi:
– Hámmemizge belgili, Jınayat kodeksiniń 251-1-statyası 6-bóliminde náshebentlik quralları, olardıń analogları yamasa psixotrop zatlar bolıp esaplanbaytuǵın kúshli tásir etetuǵın yamasa záhárli zatlardı islep shıǵarıw, alıw, saqlaw, esapqa alıw, beriw, tasıw yamasa jiberiw qaǵıydaların buzıw, eger bul abaysızda olardıń urlanıwına yamasa basqasha tárizde awır zıyan jetkeriliwine alıp kelgen bolsa, jınayıy juwapkershilik belgilengen.
Bul normanı ámelde qollanıwda júzege keliwi múmkin bolǵan mashqalalardan biri – bul jınayat ushın jınayıy juwapkershilik shárti sıpatında belgilengen “basqa túrdegi awır zıyan” kórinisindegi aqıbettiń túrlishe túsiniliwi bolıp esaplanadı.
Óz gezeginde, “basqa túrdegi awır zıyan” kórinisindegi aqıbet hár bir is jaǵdayınan kelip shıqqan halda bahalanıwı talap etiletuǵının atap ótiw kerek. Adamlardıń massalıq keselleniwi, qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı, kúshli tásir etiwshi yamasa záhárli zatlar, múlk obektleriniń joq etiliwi hám basqalar awır zıyan, dep esaplanıwı múmkin.
Joqarı sud plenumınıń 2021-jıl 27-noyabrdegi “Kúshli tásir etetuǵın yamasa záhárli zatlardı nızamǵa qayshı túrde aylanısqa kirgiziw menen baylanıslı jınayat isleri boyınsha sud ámeliyatı haqqında”ǵı qararınıń 21-bántinde atap ótiliwinshe, kúshli tásir etetuǵın yamasa záhárli zatlardı islep shıǵarıw, alıw, saqlaw, esapqa alıw, beriw, tasıw yamasa jiberiw qaǵıydaların buzıw abaysızlıq aqıbetinde denege zıyan jetkeriliwine yamasa adam ólimine alıp kelse, ayıpkerdiń háreketleri Jınayat kodeksiniń 251-1-statyası 6-bólimi menen qamtıp alınadı.
Bunnan kórinip turǵanınday, Joqarǵı sud plenumınıń qararında denege jaraqat jetkeriliwi yamasa adam ólimi “awır zıyan” sıpatında bahalanǵan.
Usı túsindiriwdiń mazmunına qosılǵan halda, bul jaǵdayda shaxstıń qılmısında eki, yaǵnıy Jınayat kodeksiniń 251-1-statyası 6-bólimi hám 102-statyası 1-bólimi (abaysızdan adam óltiriw) yamasa 111-statyası (abaysızdan denege ortasha awır yamasa awır jaraqat jetkeriw)nda názerde tutılǵan jınayat quramı bar ekenligin atap ótiw kerek.
Bunda ulıwma hám arnawlı jınayat-huqıqıy normalar básekilesiwi júzege keledi.
Usı jerde atap ótiw orınlı, ulıwma normalar degende, belgili qılmıslar ushın juwapkershilikti názerde tutatuǵın normanı túsiniw kerek.
Nızamda ulıwma norma jınayattıń túrles quramı, yaǵnıy bir túrdegi sociallıq qatnasıqlar toparın, arnawlı norma bolsa túrles qatnasıqlardıń ayrıqsha bir túrin qorǵaydı.
Arnawlı norma ulıwma normadaǵı jınayat quramınıń belgileri menen birge óz belgisine iye boladı. Onda ulıwma normaǵa salıstırǵanda jınayat belgileriniń ulıwmalasıw hám tolıqlıq dárejesi joqarı boladı.
Yaǵnıy, joqarıdaǵı mısalda Jınayat kodeksiniń 102-statyasında kórsetilgen itibarsızlıqtan adam óltiriw jınayatı itibarsızlıqtan adam ólimi menen baylanıslı barlıq jınayatlar ushın ulıwma norma esaplansa, Jınayat kodeksiniń 251-1-statyasınıń 6-bólimi arnawlı norma bolıp esaplanadı.
Demek, ulıwma hám arnawlı jınayat-huqıqıy normalar básekilesiwi – jınayattıń túrles qılmısları ushın juwapkershilikti názerde tutıwshı ulıwma normada, jınayat quramınıń qaysı bir belgisi ózgesheliklerine bola nızam shıǵarıwshı tárepinen usı normadan ajıratılǵan qılmıs ushın ayrıqsha statyada juwapkershilik názerde tutılǵan arnawlı normanıń belgileri bar ekenligi bolıp, kvalifikaciyada arnawlı normaǵa ústinlik beriledi.
Bul boyınsha Joqarı sud plenumınıń 2008-jıl 15-maydaǵı “Bir neshe jınayat islengende qılmıstı kvalifikaciyalawǵa baylanıslı máseleler haqqında”ǵı qararınıń 8-bántinde “qılmıs Jınayat kodeksiniń bir neshe statyalarında kórsetilgen obektke qarata islengende (ulıwma hám arnawlı norma básekisi) jınayatlar jıyındısı bolmaydı hám ol arnawlı norma boyınsha kvalifikaciyalanıwı lazım”lıǵı atap ótilgen.
Usı jerde tiykarlı soraw tuwıladı: eger kúshli tásir etetuǵın yamasa záhárli zatlardı islep shıǵarıw, alıw, saqlaw, esapqa alıw, beriw, tasıw yamasa jiberiw qaǵıydaların buzıw abaysızlıq aqıbetinde eki yamasa onnan artıq shaxstıń ólimine alıp kelgen jaǵdayda, qılmıs Jınayat kodeksiniń 251-1-statyası 6-bólimi menen qamtıp alına ma?
Bul sorawǵa juwap tabıw ushın qılmıstı ulıwma hám arnawlı normalar básekisi barlıǵında kvalifikaciyalawdaǵı ayrıqsha jaǵdayǵa (básekilesetuǵın normalardıń sankciyaları) itibar qaratıw lazım.
Bul máselede Joqarı sud plenumınıń 1996-jıl 27-fevraldaǵı “Nızamǵa qarsı túrde quralǵa iyelik etiw haqqındaǵı isler boyınsha sud ámeliyatı haqqında”ǵı qararınıń 7-bántiniń ekinshi abzacında atap ótilgen analogiyalıq túsinik mazmunına bola, ulıwma hám arnawlı normalar básekisinde eger ulıwma norma sankciyasında arnawlı norma sankciyasınan awırraq jaza názerde tutılǵan bolsa, onda shaxstıń qılmısı hár eki statya menen jınayatlar jıyındısı sıpatında kvalifikaciyalanıwı lazım.
Hámmemizge belgili, Jınayat kodeksiniń 102-statyası 2-bóliminiń sankciyasında eki jıldan úsh jılǵa shekem miynet penen dúzetiw jumısları yamasa úsh jıldan bes jılǵa shekem erkin sheklew yamasa úsh jıldan bes jılǵa shekem erkinen ayırıw jazaları názerde tutılǵan bolıp, 251-1-statyası 6-bóliminiń sankciyası (bazalıq esaplaw muǵdarınıń eliw esesinen júz esesine shekemgi muǵdarda járiyma yamasa úsh jılǵa shekem miynet penen dúzetiw jumısları yamasa eki jıldan bes jılǵa shekem erkin sheklew yamasa bes jılǵa shekem erkinen ayırıw)na qaraǵanda awırlaw esaplanadı.
Joqarıdaǵı tallawlardan juwmaq shıǵarıw múmkin, kúshli tásir etetuǵın yamasa záhárli zatlardı islep shıǵarıw, alıw, saqlaw, esapqa alıw, beriw, tasıw yamasa jiberiw qaǵıydaların buzıw abaysızlıq aqıbetinde eki yamasa onnan artıq shaxstıń ólimine alıp kelgen jaǵdayda, qılmıs Jınayat kodeksiniń 251-1-statyası 6-bólimi hám 102-statyası 2-bólimi menen jınayatlar kompleksi sıpatında kvalifikaciyalanıwı lazım.

N.Abduraimova,
ÓzA