Ilimpaz pikir aytadı

Qaraqalpaqstan jaǵdayında egislik maydanlardıń 80 procentin shorlanǵan jerler quraydı. Shorlanǵan topıraqta ósimlik jaqsı rawajlanbaydı. Ilimiy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda shorlanǵan jerlerde 40-50 procent ónimdarlıq azayadı. Bul jaǵdaydan qutılıwdıń qanday ilimiy jolları bar? Ilimpaz Sali Bauatdinovtıń alıp barǵan ilimiy jumısları usıǵan baǵdarlanǵan. Sali Bauatdinov fosforit, glaukonit, bentonit, safrafella, vermikulit mineralların tereń izertlep, awıl xojalıǵı eginlerinen paxta hám salıǵa qollanıp, olardıń zúráátliliginiń artatuǵınlıǵı, jerdiń meliorativ jaǵdayınıń jaqsılanatuǵınlıǵın, topıraq quramınıń bosasıp gumusınıń joqarılaytuǵınlıǵın kóp tájiriybeler járdeminde ilimiy jaqtan dálillegen ilimpaz. Búgin jası 80 nen ótip atırǵan Sali Bauatdinov ómirin ilimge baǵıshlap, Qaraqalpaqstannıń shor jerlerinen mol ónim alıw baǵdarında jumıs alıp bardı. Onıń basshılıǵında bir qansha fundamental hám ilimiy-texnikalıq baǵdarlamalar sheńberinde ilimiy joybarlar orınlanıp, alınǵan nátiyjeler tiykarında 1995-jılı «Glaukonit mineralın kaliyli tógin sıpatında paydalanıw boyınsha usınıs» islep shıqtı. Alınǵan ilimiy nátiyjeler házirgi waqıtta da awıl xojalıǵında qollanılmaqta. Biz ilimpaz benen sáwbetlesip, zamanagóy mineral tóginler haqqında pikirlerin jazıp alǵan edik.

– Qaraqalpaqstan agrar respublika bolǵanlıqtan biziń jasaw sharayatımız jer menen tıǵız baylanıslı. Yaǵnıy, respublikamızda awıl xojalıǵı eginlerin egiw hám onnan mol ónim alıw arqalı ekonomikada joqarı nátiyjelerge erisemiz. Lekin, ekologiyalıq jaǵdaylar hám suwdıń azlıǵı sebepli jerdiń qunarlıǵı biz kútkendey dárejede emes. Sonlıqtan da biz bul jaǵdaylardı esapqa alǵan halda, qıyınshılıqlardan shıǵısıwdıń jolın qarastırıp, jerdiń qunarlıǵın arttırıw ushın mineral tóginlerge mútájbiz. Bul boyınsha elimizde álle qashan ilimiy jumıslar alıp barılıp, tájiriybeler sınaqlardan ótip, nátiyjeler de kóz quwandırǵanday dárejede bolmaqta. Qaraqalpaqstanda Xojakól, Nazarxan, Bestóbe, Qızılqala, Sultan Uays taw átirapı, Beltaw, Ústirt tegisliklerinde, Xojeli rayonında, Taqıyatas rayonında, Ketmenchi baba átirapında, Nókis rayonı aymaǵında Qırantawda , ulıwma Qaraqalpaqstannıń kópshilik jerlerinde glaukonit toplanǵan. Qırantawdan alınatuǵın glaukonitten hár túrli zıyan keltiretuǵın zıyankeslerden ajıratılıp shorlardı joǵaltıw hám jerdiń ıǵallıǵın ketirmeytuǵın, adsorbentallı qásiyetke iye tógin tayarlanadı.
«Korofos», «Glaukokaliy», «Glaukofos» tógininiń áxmiyetliligi sonda, bul tógin beriliwi nátiyjesinde tórt jılǵa shekem jer tógin talap etpeydi, tógin menen azıqlanǵan topıraq ıǵallılıqtı saqlap turıw qásiyetine iye boladı. Suwdıń qıtkershiligi jıldan-jılǵa artıp baratırǵan waqıtta bul haqıyqıy kerek bolatuǵın tógin desek qátelespeymen. Taqıyatas rayonında Qaraqalpaqstan agrorudaları tiykarında tógin alıwdıń ilimiy óndirisi iske túsip atır. Ol jerde kúnlik tógin shıǵarıw quwatlılıǵı 10 tonnadan 20 tonnaǵa shekem. Alınǵan tóginniń ximiyalıq quramı 8-10 procent fosfor, 3-4 procent kaliy, 4-5 procent azot, 40 tan aslam makro, mikro elementlerden ibarat. Ulıwmalastırıp aytqanda ósimliktiń rawajlanıwı ushın 70 túrli ximiyalıq elementler kerek. Usılardan fosfor, kaliy, azot hám mikro elementlerdi basqa elementlerge ózgertiwge bolmaydı. Sonıń 16 ximiyalıq elementi alınǵan tógin quramında bar. Bul tógin glaukonitten alınadı.

Alınǵan tóginniń artıqmashlıq tárepleri bar. Suwǵarılatuǵın suwdın muǵdarı 20 procentke azayadı. Ónimdarlıq 4 procentke artadı. Topıraqtıń ıǵallıǵı vegetaciya dáwirinde 60-70 procentten kem bolmaydı. Topıraq quramındaǵı záhárli duzlılıq 1 yarım, 2 procentke azayadı.
Alınǵan paxta ósimligi shigitiniń maylılıǵı artadı, talshıǵı uzın boladı. Sonday-aq, tóginnin tásiri 3-4 jılǵa shekem óz kúshin joǵaltpay, topıraq quramı jaqsılanadı.
Bul tógindi qollanıw nátiyjesinde ximiyalıq tóginniń muǵdarın 40-50 procentke azaytıwǵa boladı.
Jerdiń quramında topıraqtıń súrim qatlamında 300 kilogrammnan 600 kilogrammǵa shekem ósimlik ala almaytuǵın fosfor bar. Usılardı alıwǵa atalǵan tógin járdem beredi.
Ósimliktiń tamırı átirapındaǵı topıraqta 5 millardtan 12 millardqa shekem mikroelementler bar. Tógin usılarǵa azıq boladı. Jerde gumus muǵdarı artadı.
-Gumus bul ne? Bunı ilimiy tilde qalay túsinsek boladı?
– Gumus bul ximiyalıq quramalı zat. Quramında azot, fosfor, kaliy hám taǵı basqa da elementler bar. Gumus jerdiń qanı bolıp esaplanadı. Alıp barılǵan ilimiy jumıslar tiykarında topıraq quramında gumus muǵdarı 0,5-0,4 ke artqan. Sebebi jasap turǵan jerimizdiń topıraǵı shor, jerdiń qunarlılıǵı az. Sonılıqtan diyqanlar jerdi organikalıq tóginler menen toyındırıw júda áhmiyetli ekenligin biliwi kerek.
Sońǵı waqıtları fermerlerge keń imkaniyatlar jaratılıp, jerden ónimli paydalanıp, mol hasıl alıwǵa erisiw zárúrligi zaman talabı bolmaqta. Eger ilimpazdıń bul pikirlerine ámel etilse, jáne de bálent qırman alıwda jaqsı nátiyjelerge erisiw imkaniyatın beredi degen úmittemiz.

Sáwetlesken G.Turdıshova, Qaraqalpaqstan xabar agentligi