Sudqa múrájat etiw – sud arqalı qorǵanıw huqıqı puqaralardıń huqıqları hám erkinliklerin támiyinlew kepilliklerinen biri bolıp esaplanadı. Sud arqalı qorǵaw mámleket tárepinen puqaralardıń huqıqları, erkinlikleri hám nızamlı máplerin qorǵawdıń eń negizgi qurallarınan biri bolıp esaplanıp, ádil sudlawdı támiyinlew arqalı ámelge asırıladı. Adamlar hám puqaralardıń sudqa múrájat etiӯ huqıqı tábiyǵıy huqıqlar dárejesine kóterilgen bolıp, «Adamnıń huqıqları pútkil jer júzilik Deklaraciyası»nıń 8-statyasına bola, hár bir adam oǵan Konstituciya yamasa nızam arqalı berilgen tiykarǵı huqıqları buzılǵan jaǵdaylarda avtoritetli milliy sudlar tárepinen bul huqıqlardıń nátiyjeli tikleniwi huqıqına iye.

Ózbekstan Respublikasında da sudqa múrájat etiw huqıqı puqaralardıń eń tiykarǵı hám tıǵız bolǵan huqıqlarınan biri sıpatında tán alınǵan bolıp, ǵárezsizliktiń dáslepki kúnlerinen-aq, yaǵnıy 1991-jıl 30-sentyabrde elimizdiń «Adamnıń huqıqları pútkil jer júzilik Deklaraciyası»na qosılǵanlıǵı bunıń ámeliy dáliyli bolıp tabıladı. Tiykarǵı Nızamımız Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyasında sudqa múrájat etiw huqıqınıń bekkemlengenligi puqaralardıń huqıq hám erkinlikleriniń joqarı kepili boldı. Konstituciyanıń 55-statyasında hár kim óziniń huqıq hám erkinliklerin nızamda qadaǵan etilmegen barlıq usıllar menen qorǵawǵa haqılı. Hár kimge óziniń huqıq hám erkinliklerin sud arqalı qorǵaw, mámleketlik uyımlardıń hám basqa shólkemlerdiń, olardıń lawazımlı shaxslarınıń nızamǵa qayshı sheshimleri, háreketleri hám háreketsizligi ústinen sudqa shaǵım etiw huqıqı kepillenedi.

Sudqa múrájat etiw adamnıń ajıralmaytuǵın huqıqı bolıp, hesh kim bunday huqıqtan ayırılıwı múmkin emes. Adamnıń sudqa múrájat etiw huqıqınıń ajıralmaslıǵı, hátteki adamnıń ózi de bunday huqıqtan waz keshiwi múmkin emesliginde kórinedi. Adam belgili bir másele boyınsha sudqa múrájat etpewi múmkin, óytkeni, bul adamnıń minnetlemesi emes, al huqıqı bolıp esaplanadı hám nızam sudqa múrájat etiw huqıqınan waz keshiwdi boldırmaydı.
Mámleketlik uyımlar mámleket tárepinen olarǵa berilgen wazıypa hám funkciyalardıń orınlanıw ózgesheligine qarap, bir-birinen ajıraladı. Mámleketlik uyımlarǵa puqaralardıń múrájatleriniń tiyisliligi boyınsha orınlanıӯı usı processtegi nátiyjeliliginiń dáslepki áӽmiyetli shártlerinen biri bolıp esaplanadı. Ózbekstan Respublikasınıń «Fizikalıq hám yuridikalıq shaxslarınıń múrájatleri ӽaqqında»ǵı Nızamnıń 21-statyasınıń birinshi bólimine bola, múrájatler olarda qoyılǵan máselelerdi sheshiwde óziniń wákilligi sheńberine kiretuǵın mámleketlik uyımǵa, shólkemge yamasa olardıń lawazımlı shaxsına tikkeley yamasa boysınıӯ tártibinde joqarı turıwshı uyımǵa beriledi.
Sudtıń ózine tán ózgesheligi bolsa, mápi bar adamnıń buzılǵan yamasa tartısıp atırılǵan huqıqı boyınsha hár qanday múrájatti kórip shıǵıwǵa wákillikli ekenliginde kórinedi.
Múrájatlerdi sudta kóriwdiń tiykarǵı shártlerinen biri dawdıń hám buzılǵan huqıqtıń bar ekenligi yamasa arız etilgen talaptıń arza beriwshiniń máplerine qatnası bar ekeninde kórinedi. Sol sebepli, mápi bar adam puqaralıq isleri boyınsha sudqa múrájat etiw waqtında dáslep dawa etilip atırǵan talap boyınsha daw yamasa buzılǵan huqıqtıń bar ekenligi yamasa dawa etilgen talaptıń arza beriwshiniń máplerine qatnası barlıǵın anıqlaw kerek. Egerde, múrájat etilgen másele boyınsha daw bolmasa, adamnıń huqıqları buzılmasa yamasa onıń máplerine qatnası bolmasa, arza sudqa tiyisli emes dep esaplanadı.
Mısal ushın, adam qaytıs bolǵan bolıp, onıń miyras alıwshıları miyrastı iyelewge kirisip atırǵan bolsa, nızamǵa muwapıq, bul process hákimshilik tártipte islenip, notarius tárepinen miyrasqa bolǵan huqıq haqqında guwalıq beriledi. Miyras alıwshılar óz-ara kelisimge erispegen waqıtta, miyrastı bólistiriӯ sud tártibinde orınlanadı. Bul tártip ulıwma múlkke iyelik etiw menen baylanıslı qatnasıqlarǵa, atap aytqanda, erli-zayıplınıń birgeliktegi ulıwma múlikti basqarıӯǵa da tiyisli bolıp esaplanadı.
Óziniń huqıq hám máplerin qorǵawdı gózlep sudqa múrájat etip atırǵan adam belgili bir puqaralıq isinen kelip shıǵıp mápi bar adam bolıӯı, yaǵnıy iske qatnası bar tárep bolıwı shárt. Adamnıń iske qatnaslılıǵı degende: múlk huqıqın qorǵaw boyınsha múlk iyesi, kelisimlerdi tartısıw máseleleri boyınsha usı kelisim qatnasıwshısı, zıyan jetkeriwden kelip shıǵatuǵın minnetlemeler boyınsha zıyan kórgen adam, xızmetkerdiń miynet huqıqların qorǵawdan kelip shıǵıp, xızmetkerdiń ózi yamasa wákillikleri mámleketlik uyımları hám shólkemler tikkeley yaki wákillikli wákilleri arqalı sudqa múrájat etiӯi múmkin.
Egerde sudqa berilgen arza boyınsha arza beriwshi qatnası bar tárep bolmasa, mápi bar adamnıń atınan arzanı is júrgiziӯ ӯákilligine iye bolmaǵan adam bergen bolsa, nızam bir qatar huqıqıy aqıbetlerdi názerde tutadı: – arza kórilmesten qaldırıladı; – arzanı qabıl etiӯ biykar etiledi. Sol sebepli. Sudqa arza menen múrájat etiwden aldın puqaralar arzada kórsetilgen huqıqıy qatnasıqqa bolǵan ózleriniń tikkeley huqıqıy tárepten qatnaslılıǵın anıqlaӯı shárt.
Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń tiykarǵı principlerinen biri Konstituciya hám nızamlardıń ústinligin támiyinleӯ ӯazıypalarınıń mámleket tárepinen orınlanıwı bolıp esaplanadı. Bul processte nızamlılıqtı támiyinlew barlıq huqıqıy normalardı orınlaw, olardıń buzılǵan jaǵdayların anıqlaӯ, nızam buzılıӯınıń aldın-alıӯ, nızamdı buzǵan adamlarǵa tiyisli juӯapkershilik ilajların, yaǵnıy intizamıy, hákimshilik, puqaralıq hám jınayıy jazanı qollanıw túrinde orınlanadı. Nızamlılıqtıń buzılıӯı puqaranıń huqıq hám erkinliklerine tásir kórsetkende, buzılǵan huqıqların qorǵaw hám tiklew mámlekettiń wákilliklerine tiyisli bolıp tabıladı. Puqaralardıń ózleriniń huqıqların tiklew hám qorǵaw boyınsha sudqa múrájat etiwi usı processte nátiyjeli usıl bolıp esaplanadı.
Sudqa tiykarsız talaplar menen múrájat etiwden waz keshiw kerek. Tiykarsız talaplar menen múrájat etiw usı talaplardıń biykar etiliwine, múrájattıń qanaatlandırılmasdan juwmaqlanıwına, puqaranıń tiykarsız talabı sebepli waqtı hám kúshiniń sarıplanıwına, sud qárejetleri kórinisinde materiallıq zıyan kóriwge alıp keledi.
Mámleketlik uyımlar hám shólkemler, sonday-aq, prokurorlar puqaralardıń huqıqları hám nızamlı máplerin qorǵawda sudqa arza menen múrájat etiwge haqılı bolıp esaplanadı.
Mámleketlik uyımlar hám shólkemler hár qanday arza menen sudqa múrájat etiwge haqılı bolǵan prokurordan ózgeshelenip, tek ǵana nızam menen ózlerine berilgen wákillik sheńberinde sudqa múrájat etedi. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası «Tutınıӯshılardıń huqıqların qorǵaӯ ӽaqqında»ǵı nızamnıń 24, 25-statyalarına bola, tutınıwshılardıń huqıqların qorǵaw máqsetinde orınlardaǵı hákimiyat uyımları, Ózbekstan Respublikasınıń Menshiklestiriw , monopoliyadan shıǵarıӯ hám básekini raӯajlandırıӯ mámleketlik komiteti hám onıń orınlardaǵı bólimleri tutınıӯshılardıń huqıqların qorǵawda sudqa múrájat etiӯi múmkin.
Ózbekstan Respublikasınıń «Kásiplik awqamları haqqında»ǵı nızamnıń 27-statyasına bola, kásiplik aӯqamları miynetkeshlerdiń miynet huqıqların qorǵawda sudqa arza menen múrájat etiӯge haqılı bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń «Puqaralardıń ózin-ózi basqarıw uyımları haqqında»ǵı nızamnıń 14-statyasına bola, puqaralar jıyını baslıǵı sudqa puqaranı spirtli ishimliklerdi, narkotik zatlar yamasa psixotrop elementlerdi nızamsız paydalanǵanlıǵı ushın qarım-qatnasqa uqıplılıǵı sheklengen yamasa ruwxıy jaǵdayı buzılǵanlıǵı (ruwxıy nawqaslıǵı yamasa aqıl jaǵınan artta qalıwshılıǵı) qarım-qatnasqa uqıpsız dep tabıw haqqında arza menen múrájat etiwge haqılı.
Joqarıda kórsetip ótilgenindey, prokuror adamnıń máplerinde hár qanday arza menen sudqa múrájat etiwge wákillikli bolıp, eger dawager razı bolmasa, prokuror ózi dawa etilgen talaplardıń tiykarın yamasa predmetin ózgerttiriwge, dawa talaplarınıń muǵdarın kóbeytiw yamasa kemeyttiriwge haqılı emes.
Prokurordıń basqa adamnıń huqıqın hám nızam menen qorǵalatuǵın máplerin qorǵaw ushın bergen óziniń arzasınan waz keshiӯi, bul adamdı sudtan Puqaralıq processual kodeks qaǵıydalarına boysınǵan halda mazmun jaǵınan kórip shıǵıwdı talap etiw huqıqınan ayırmaydı.

N.Tairov, Puqaralıq isleri boyınsha Beruniy
rayonlar aralıq sudınıń sudyası
Qaraqalpaqstan xabar agentligi