Awıl xojalıǵı degende kópshiliktiń kóz aldına ǵálle atızları, dalalarda otlap júrgen sharwa malları, tolıq pisken miyweli baǵlar, quyash ıssısında miynet etip, júzleri qarawıtqan diyqanlar keledi. Házirgi waqıtta zamanagóy texnologiyalar hám innovaciyalıq qatnaslar turmısımızǵa kirip kelmekte. Ásirese, ekologiyalıq taza texnologiyalar, sanlastırıw processleri, “jasıl” ekonomika hám fermerliktiń jáne de turaqlı zamanagóy baslamaları bul tásirlerdi ózgertpekte.

Bayram Qaliev Samarqand mámleketlik veterinariya medicinası, sharwashılıq hám biotexnologiyalar universiteti Nókis filialı 4-basqısh studenti. Ol úlken shańaraqta, bes perzenttiń úshinshisi bolıp ósti. Anası – aspaz, ákesi bolsa shofyorlıq kásibi arqalı perzentlerin miynet súygish, izleniwsheń, intaker hám sabırlı etip tárbiyaladı.
Awıldıń basqa balaları sıyaqlı Bayram da mektep dáwirinde fermerlikke, isbilermenlikke qızıqtı. Keń dalalar, jer iyisi, jerde miynet etiw hám zúráát alıw – turmısınıń mazmunı edi. Waqıt ótip, úlkeygeni sayın, qoy, eshki, túye, qaramal… tek ǵana azıqlıq dáregi emes, al turaqlılıq tımsalı ekenin túsindi. Olardan alınatuǵın gósh, sút, jún, teri sıyaqlı ónimler hár bir shańaraqtıń abadanlıq dáregi ekenin ańlap jetti.
Mektepti tamamlap, veterinariya baǵdarında bilim alıwǵa qarar etti. Bayram hám onıń kurslasları ótken jılı Ózbekstan boylap ótkerilgen “Jaslar hám innovaciyalıq awıl xojalıǵı” tańlawında jeńimpaz boldı. Sıylıq Berlinde ótkeriletuǵın “Jasıl hápte” xalıqaralıq kórgizbesine jollama boldı.
– 80 nen aslam mámleket qatnasqan ilajda “jasıl” ekonomika sóziniń mánisin jáne de ayqın kórdim, – deydi Bayram. – Kórgizbede tábiyat hám insan arasındaǵı teń salmaqlılıqtı saqlaw, azıq-awqat qáwipsizligin támiyinlew, suw hám jer resursların únemlew, qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw ideyası jámlengen edi. Itibarlı tárepi – kelesi 100 jılda dúnya xalqın azıq-awqat penen támiyinlew baǵdarında ámelge asırılıp atırǵan iri strategiyalar menen tanıstıq. Atap aytqanda, dúnyada qoyan góshine bolǵan qızıǵıwshılıq hám talap jıllıq 25 procentke shekem ósip atırǵanı maǵan jańa ideya berdi.
Berlinnen qaytıp kelgen Bayram jergilikli sharayatqa say, ekonomikalıq hám ekologiyalıq jaqtan nátiyjeli bolǵan qoyan ósiriw joybarın islep shıqtı. Qoyan góshi – dietalıq, jeńil sińetuǵın, júrek-tamır sistemasına paydalı hám immunitetti bekkemleytuǵın ónim sıpatında kekseler hám balalar ushın oǵada qolaylı. Qoyanlar az azıq talap etedi, tez kóbeyedi – jılına 5-6 márte tuwıp, hár saparı 10-12 bala beredi. Eger hár bir shańaraq qoyan baǵıw menen shuǵıllansa, bul tek ǵana azıq-awqat qáwipsizligi emes, al jaslardıń bántligi hám dáramat dáregi de bolıwı múmkin.
Bayram jaqında jaslar arasında ótkerilgen jáne bir tańlawda “SmartFarm” joybarı menen qatnasıp, jeńimpaz boldı. Bul bir qaraǵanda ápiwayı, al haqıyqatında bolsa zamanagóy fermerlikti pútkilley ózgertip jiberetuǵın ideya. Joybarda sharwashılıqtı sanlastırıw, yaǵnıy haywanlardı identifikaciyalaw hám GPS-chipler járdeminde onlayn baqlaw arqalı hár bir xojalıqtıń esap-sanaqlı hám sistemalı islewin támiyinleydi Bul joybardıń járdeminde joǵalǵan haywanlardı izlew, epizootikalıq kesellikler payda bolǵanda chipli haywanlardı tez anıqlap, ekologiyalıq qáwipsizligin támiyinlew ańsatlasadı. Sonday-aq, ómir ciklin monitoring etiw arqalı azıq-awqat qáwipsizligin jaqsılaw, ısırapgershilikti azaytıwǵa xızmet etedi.
Jas isbilermen jańadan-jańa ideyalar ústinde islep, tek ǵana ekonomikalıq máp emes, ózi jasaytuǵın aymaqtaǵı ekologiyalıq jaǵdayǵa da itibar qaratpaqta. Qaraqalpaqstan sharayatında túye – klimatqa sáykes, azıq-awqatqa únemlewshi, joqarı ónimdarlıǵı menen strategiyalıq áhmiyetke iye. Qurǵaqshılıqqa shıdamlı túyelerdi baǵıw bolsa tek ǵana ekonomikalıq emes, al ekologiyalıq nátiyje beredi. Sol sebepli jas isbilermen shólde túyelerdi baǵıwdıń ekologiyalıq turaqlılıqtaǵı ornı temasında ilimiy izleniwler alıp barmaqta. Bul baǵdardaǵı bilimlerin tereńlestirip, keleshekte túye baǵıwdıń zamanagóy hám nátiyjeli usılların tabıw arqalı shólistanlıqtıń turaqlılıǵın saqlaw niyetinde.
Házirgi global mashqalalar – klimattıń ózgeriwi, azıq-awqat qáwipsizligi, jer hám suw resurslarınıń jetispewshiligi dúnya mámleketlerin jasıl ekonomikaǵa ótiwge májbúr etip atırǵanın atap ótiw kerek. Bul processte bolsa awıl xojalıǵı – turaqlı rawajlanıwdıń eń áhmiyetli tarawı sıpatında kózge taslanbaqta.
Túyelerdi baǵıw, ekologiyalıq turaqlılıq kózqarasınan júdá áhmiyetli. Ásirese, shól hám yarım shól aymaqlarına iye Qaraqalpaqstan, Qazaqstan hám Túrkmenstan sıyaqlı regionlar ushın túye baǵıw tek ǵana nátiyjeli emes, al ekologiyalıq turaqlı sheshim sıpatında da qaraladı.
Bayram Qaliev óz joybarlarında innovaciyalar hám texnologiyalıq qollanbalardı agrar tarmaqqa engiziwge umtılmaqta.
– Kópshilik texnologiyanı qala menen baylanıstıradı, – deydi Bayram.- Men bolsa innovaciya – atızda da jumıs isleytuǵının, onda bolsa jaslar tiykarǵı kúsh ekenin dálillemekshimen. Eger imkaniyat berilse, ekologiyanı saqlap qalıw hám ekonomikanı rawajlandırıw múmkin. Eń úlken ármanım – elimizde hár bir fermer “aqıllı xojalıq” júrgizsin. Hár bir awıl jasları óz joybarı menen wálayat, mámleket hám hátteki dúnya kóleminde tabısqa erissin.
Házirgi waqıtta klimat ózgeriwi, suw hám jer resurslarınıń jetispewshiligi, xalıq sanınıń ósiwi hám azıq-awqat qáwipsizligi mashqalaları pútkil dúnyada, atap aytqanda, Oraylıq Aziyada da turaqlı rawajlanıw haqqında tereń oylawdı talap etpekte. Bul qıyın sharayatta bolsa awıl xojalıǵı tarawı tek ǵana xalıqtı azıq-awqat penen támiyinlep qoymastan, al ekonomikalıq ósiw, bántlikti támiyinlew hám ekologiyalıq turaqlılıqtı saqlawda sheshiwshi áhmiyetke iye.
Oraylıq Aziyanıń keleshegi – ilimli, zamanagóy pikirleytuǵın hám ekologiyalıq sanaǵa iye jaslardıń qolında. Awıl xojalıǵın sanlastırıw, biotexnologiyalar hám resurs únemlewshi modellerdi ámeliyatqa engiziw arqalı regionda ekonomikalıq nátiyjelilikke erisiw menen birge, tábiyattı saqlaw, klimatqa beyimlesiw hám keleshek áwladqa turaqlı ortalıq qaldırıw múmkin.

Sayyora Shoeva, jurnalist.

Qaraqalpaqstan xabar agentligi