Sóz – ekspertlerge

Ekinshi márte “lawazım atına” minip, derlik hár kúni ájayıp qararı yamasa pikiri menen dúnya ǵalaba xabar qurallarınıń itibarınan shıqpay kiyatırǵan Donald Tramp jáne dıqqatımız orayında.

Amerika basshısınıń ruwxıyatı, siyasiy kózqarası hám arzıw-niyetlerin tallaw maqsetinde ÓzAnıń xabarshısı siyasattanıwshılar Sayfiddin Jwraev hám Fazliddin Jamolovqa bir neshe soraw berdi.
– Donald Tramp shaxsınıń tiykarǵı tárepleri nelerden ibarat?
S.Jwraev:
– Tramp tariyxıy shaxs, onıń is-háreketinde Amerika tariyxında birinshi márte baqlanǵan kóp faktler bar. Máselen, Qurama Shtatlar jetekshisine qarsı bir neshe márte jınayat isi ashılǵanına qaramastan, ol gúreste jeńip shıqtı. Tábiyǵıy, saylanǵannan soń tergew toqtap, ayıplaw pútkilley biykar etildi. Sonday-aq, saylaw procesinde oǵan eki márte qastıyanlıq islendi. Tramptıń ózine tán siyasatshı: demokratiyalıq partiya jetekshilerin keskin sınǵa alıp, siyasiy processti shólkemlestiriw hám basqarıwǵa isbilermenlik kózqarasınan qatnas jasap, “payda bolsa, orınlaymız” usılın qollanıp kelmekte. Bunnan tısqarı, ol ózin “Amerika amerikalılar ushın” súrenin “bekkem uslap alǵan” basshı sıpatında kórsetti.
F.Jamolov:
– Donald Tramptı jeke ambiciyası tereń, maqtanıshlı hám óz kúshine isenimi menen ajıralıp turatuǵın basshı sıpatında táriyiplegen bolar edim. Ol ózin dúnyanı baǵdarlawshı kúshli shaxs sıpatında kóredi. Onıń turmısqa kózqarasın hám jetekshilik usılın talqılawǵa háreket etemen.
– Tramp ózin geniy esaplaydı, bárqulla tabısqa erisetuǵınına isenip jasaydı.
– Ruwxıy kelbetinde ayırım ózgeshelikler ayqın kózge taslanadı: kúshli erk-ıqrar, sadıqlıq, beyimlesiwsheńlik. Ol ózin dúnyaǵa arnawlı missiya menen kelgen shaxs, dep biledi.
– Belgili bir máseleniń mayda-shúydelerine kóp itibar bermeydi, júzeki pikir bildiriwi múmkin.
– Avtoritar hám avantyuristlik talap.
– Ózin “xalıq tańlaǵan lider” dep sıpatlaydı. Onıń pikirinshe, áyne usınday shaxs ǵana “amerikalıqlardıń ármanı”n iske asırıwı múmkin.
– Ózin xalıqaralıq dárejedegi kúshli shaxslar menen óz-ara húrmet tiykarında sóylesiwshi shaxs sıpatında kóredi.
– Tramp kúshli jetekshilerdi qádirleydi: Putin, Si Czinpin, Netanyaxu, Erdoǵan, Kim CHen In sıyaqlı shaxslardı unamlı mániste esleydi. Olar menen jeke baylanıs ornatıwǵa umtıladı.
– Tramptıń siyasiy kózqarası konservativ pe yamasa progressiv pe?
F.Jamolov:
– Tramptıń siyasiy kózqarası tiykarınan konservativ principlerge tiykarlanǵan:
– Dástúriy qádiriyatlardıń belsendi qorǵawshısı;
– Globalizm, liberal demokratiya hám kóp tárepleme diplomatiyanı qaralaydı;
Liberal kúshler, Demokratiyalıq partiya, Evropa Awqamı quramındaǵı progressiv partiyalar, Kanada hám Skandinaviya mámleketlerindegi “sol” húkimetlerge qarsı;
– Evropanıń oń kúshleri, Rossiya, Izrail hám basqa da konservativ qádiriyatlarǵa sadıq mámleketlerdi qollap-quwatlaydı;
– Trampqa tán kózqaras “amerikalılar ushın – birinshi gezekte Amerika” súreni tiykarında jaratılǵan.
S.Jwraev:
– Donald Tramp real emes siyasiy paradigmaǵa ámel etedi: kúshke tiykarlanǵan mámleket mápi, eki tárepleme kelisim, xalıqaralıq institutlar emes, al jetekshiler arasındaǵı jeke baylanıslarǵa itibar beredi. Soǵan qaramastan, AQShtıń 46-prezidentin zamanagóy konservativ hám progressiv ideyalardı úylestirgen siyasatshı, dep aytıw múmkin.
Máselen, ol Amerikanıń qúdiretin tek ǵana saqlap qalıw emes, al jáne de bekkemlew, ekonomikalıq hám ilimiy texnologiyalıq jaqtan anıq ústinlikke erisiw maqsetinde bir neshe áhmiyetli qádemler tasladı. Xalıqaralıq birge islesiwdi jańa basqıshqa alıp shıǵıw, mámleket qáwipsizligin támiyinlew, ásirese jasalma intellektten nátiyjeli paydalanıw, ishki siyasatta migrantlarǵa qatań múnásibette bolıw, nızamsız migrantlardı mámleketten shıǵarıp jiberiw, korrupciyaǵa qarsı ayawsız gúresiw máselelerinde aldıńǵı kózqaraslardı alǵa qoymaqta. Mámleketlik basqarıwdıń nátiyjeliligin arttırıw ushın juwapker ayrıqsha departamenttiń shólkemlestiriliwi, barlıq tarawlarda tereń tekseriw ótkerilip atırǵanı, hár qıylı qárejetlerdiń qısqartılıwı, usı wazıypalardı orınlawǵa isbilermenlikten jaqsı xabardar bolǵan Ilon Mask juwapker etip tayınlanıwı bul pikirge ayqın mısal bola aladı.
– Basqa mámleketler menen sawda urısı haqqında ne ayta alasız? Bul ekonomikalıq strategiyanıń bir bólegi me yamasa dúnya bazarında jeke húkimdarlıqqa umtılıw ma?
S.Jwraev:
– Sawda urısı – Tramp ekonomikalıq strategiyasınıń ajıralmas bólegi. Ol AQSh sırtqı sawda deficitin sınǵa aladı. Ótken jılı bul kórsetkish 918,4 milliard dollardı quradı. Onıń pikirinshe, basqa mámleketler, ásirese, Qıtay mámlekettiń ashıq bazarınan paydalanıp, óz ekonomikasın AQSh salıq tólewshileri esabınan bayıtpaqta.
Tramp tarif siyasatı – bajı muǵdarın arttırıw arqalı usı mashqalanı sheshiwge urınbaqta. QXRdı “jaza sıpatında” kúshli tarif penen jazalap, “mega-kelisim” dúziw arqalı mámleket dáramatın arttırmaqshı. Jetekshi bul urıstı mámleket sanaatın qayta tiklew, jergilikli óndiristi kúsheytiw hám global jetkerip beriw shınjırın reformalaw ushın baslaǵanın aytpaqta.
Dúnya bazarında jeke húkimdarlıqqa umtılıw emes, al Amerika mápin kúshli qorgawga qaratılǵan bul strategiya óz gezeginde protekcion, yaǵnıy qorǵaw siyasatı.
– Tramp qarar qabıl etiwde jámiyetshiliktiń pikirin esapqa ala ma?
F.Jamolov:
Dáreklerde Tramp jámiyetshiliktiń pikirine qanday múnásibet bildiretuǵını anıq sıpatlanbaǵan. Bul tema boyınsha tómendegi pikirler tiykarında juwmaq shıǵarıw múmkin:
– Tramp ózin xalıq tárepinen saylanǵan kúshli jetekshi esaplaydı, jámiyet mápin jeke kózqarası arqalı ańlaydı.
– Qarardı payda hám zıyan tiykarında bahalap, “deal-maker” – kelisim dúziwshi sıpatında háreket etedi.
– Jámiyetlik pikir onıń ushın ekinshi dárejeli, tiykarǵı itibardı kúsh, payda hám nátiyjege qaratadı.
– Jeke baylanıslar, kúshli liderler menen sóylesiwlerge kóbirek itibar beredi, demokratiyalıq institutlar yamasa ǵalabalıq pikir menen az esaplasadı.
Tramp hákimshiliginiń xalıqaralıq qatnasıqlarǵa tásiri global kólemde qalay kózge taslanadı?
S.Jwraev:
Tramptıń xalıqaralıq siyasatı neorealistlik modelge tiykarlanǵan:
– Xalıqaralıq shólkemler, awqam hám birlespeler, kóp tárepleme kelisimlerge emes, al eki tárepleme sóylesiwlerge itibar beredi.
– “Ullı Amerika” ideyası arqalı AQShtıń milliy mápin hámme nárseden joqarı qoyadı.
– Xalıqaralıq kelisimlerdi qayta kórip shıqpaqta. Máselen, Parij klimat kelisiminen shıǵıw, NATOdan narazılıq, Rossiyaǵa qarsı sankciyanı qayta kórip shıǵıw usını ańlatadı.
– Global mashqalalarga tek AQSh tikkeley mápdar bolganda gana aralasadı.
– Tramp sırtqı siyasatında turaqlılıq jetispese de, “AQSh kúshi” hám suverenitetin bárqulla birinshi orınǵa qoyadı.
Tramptıń siyasiy poziciyasındaǵı ózgeriwsheńlikti qalay bahalaysız? Sebebi, sońǵı waqıyalar dawamında ol qararların tez-tez ózgertip atırǵanı kózge taslanbaqta.
F.Jamolov:
Ulıwma, Tramp siyasiy qararlardı tez-tez ózgertetuǵın, pikirin belgili bir jaǵdayǵa beyimlestiretuǵın prezident. Ózgeriwsheńlik, júzeki pikirlew, detallarǵa ayrıqsha itibar bermew oǵan tán. Kóbinese qararın óziniń emocionallıq jaǵdayı yamasa sırtqı jaǵdayǵa qarap shıǵaradı. Bul qásiyet oǵan siyasiy jaǵdayǵa tez beyimlesiw, qarsılasın kútilmegen jaǵdayǵa túsiriw imkaniyatın beredi. Strategiyanı ózgertiwden qorıqpawı onı dástúriy emes hám dinamikalıq siyasatshı sıpatında kórsetedi. Bunday qarama-qarsı hám tez-tez ózgeriwshi poziciyalar onıń isenimli maǵlıwmatqa emes, al kóbirek jeke intuciya hám paydaǵa tiykarlanǵan maqsetti ámelge asırıw imkaniyatın beredi.

Musılman Ziya sáwbetlesti.
ÓzA