Ekologiya menen baylanıslı mashqalalar búgingi kúnde dúnyanıń barlıq regionlarına sezilerli dárejede tásir etpekte. Ásirese, klimat ózgeriwi, hawa hám suwdıń pataslanıwı, topıraq eroziyası, shólleniw, qazılma baylıqlardan normadan tıs paydalanıw, global ısıw, tábiyǵıy apashılıqtıń kóbeyiwi, qorshaǵan ortalıq hám xalıqtıń salamatlıǵı máseleleri álle qashan sheshimin kútip turǵan mashqalalarǵa aylanıp úlgergen.

Bıyılǵı jılǵı mámleketlik baǵdarlamadan elimizdiń global jámiyetshilik aldındaǵı minnetlemelerin orınlawda tarmaq hám tarawlardıń úylesimli “jasıl transformaciya”sın ámelge asırıw, olardıń básekige shıdamlılıǵın hám resurs únemliligin támiyinlew, klimattıń ózgeriwine beyimlesiw hám aqıbetlerin jumsartıw, sonday-aq, xalıqtıń turmıs sapasın jaqsılaw hám ekonomikalıq ósimdiń jańa “jasıl rawajlanıw” modeline ótiwine baylanıslı wazıypalar orın alǵan. Sonıń menen birge, onda ekologiyalıq turaqlılıqtı támiyinlew hám klimatqa baylanıslı mashqalalardı jumsartıwdıń jańasha usılı belgilep berilgen.
Haqıyqatında da, ekologiyalıq turaqlılıq jolında “jasıl” texnologiyalardı engiziw, suwdı únemlew, jasıl aymaqlardı keskin kóbeytiw, Aral apatshılıǵı aqıbetlerin jumsartıw, shıǵındılar mashqalaların saplastırıw hám tiykarǵısı, xalıqtıń salamatlıǵın bekkemlew máselelerine ayrıqsha itibar qaratılıwı maqsetke muwapıq.
Mámleketimiz basshısı BMShtıń Klimat ózgeriwi boyınsha konferenciyasında shıǵıp sóylegen sózinde dúnyada júz berip atırǵan klimat ózgerisleri tiykarǵı global qáwip-qáterlerge aylanıp, geosiyasiy keskinliktiń kúsheyiwine tikkeley tásir etip atırǵanı, ásirese, kámbaǵallıqtı qısqartıw, azıq-awqat hám energetika qáwipsizligi, suw hám resurslardan paydalanıw mashqalalarınıń keskinlesip atırǵanı, klimat mashqalaları, xalıqtıń turmıs tárizin jaqsılaw hám milliy rawajlanıw strategiyaların ámelge asırıwda jańa tosqınlıqlarǵa ushırap atırǵanın atap ótken edi. Sonıń menen birge, Ózbekstan global klimat ózgerisleriniń aqıbetlerin birgelikte jeńip ótiwge ámeliy úles qosıw hám keńeytiw maqsetinde bir qatar áhmiyetli máselelerdiń sheshimine baylanıslı usınıslar da bergen edi.
2025-jılǵa “Qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw hám “jasıl ekonomika” jılı,” dep atama berilgeni teginnen emes. Bul qarar elimizdiń turaqlı rawajlanıwı, júzege kelgen ekologiyalıq mashqalalardı sheshiw arqalı ekonomikalıq ósimdi támiyinlewge qaratılǵan bir neshe faktorlarǵa tiykarlanǵanı menen áhmiyetli bolıp esaplanadı. Atap aytqanda, ekologiyalıq jaqtan qorshaǵan ortalıqqa unamsız tásir kórsetip atırǵan jaǵdaylar kóbeymekte. Sonlıqtan, qorshaǵan ortalıq máselesin tiykarǵı kún tártibine alıp shıǵıw áne, usı mashqalalardı saplastırıw imkaniyatın jaratıp, jámiyeshilikte tábiyatqa bolǵan ǵamqorlıqtı kúsheytedi.
Óytkeni, “jasıl ekonomika” – resurslardan nátiyjeli paydalanıw, energiya dáreklerin jańalaw, shıǵındını azaytıw hám tábiyǵıy baylıqlardı saqlap qalıw tiykarına qurılǵan ekonomikalıq model. 2025-jılı bul baǵdar mámleketimizdiń ekonomikalıq turaqlılıǵın támiyinlewde ayrıqsha áhmiyetke iye bolmaqta.
“Jasıl ekonomika”ǵa ótiwde innovaciyalardı qollanıw júdá áhmiyetli. Usı kózqarastan, bıyıl ilim hám texnologiyanı rawajlandırıw jáne de áhmiyetli wazıypaǵa aylanıp, jańa energiya dáreklerin jaratıw, qolda bar resurslardan jańasha usılda paydalanıwdı xoshametlew basqıshpa-basqısh jolǵa qoyılmaqta.
Qorshaǵan ortalıqtı saqlawda hár bir puqaranıń juwapkershilikli ornı bar. 2025-jılı jámiyetlik belsendilikti arttırıw maqsetinde hár qıylı ilajlar ótkeriw, ekologiyalıq isbilermenlikti xoshametlew, qorshaǵan ortalıq haqqında xabardarlıqtı arttırıw, jas áwladqa ekologiyalıq tárbiya beriw dıqqat orayına alıp shıǵılıwı maqsetke muwapıq.
Mámleketimizdegi reformalardı, baslamalı háreketlerdi joqarı bilimlendiriw sistemasında da engiziw maqsetinde Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde ayrıqsha ilajlar belgilenip, keń kólemli jumıslar ámelge asırılıp kelinbekte. Sonıń ishinde, universitettiń bas oqıw imaratındaǵı 702 kvadrat metr maydanǵa quwatlılıǵı 100 kilovatt bolǵan quyash fotoelektr stanciyası, sonday-aq, universitet studentleriniń turaq jaylarına 3200 litrlik quyash suw ısıtıw kollektorı ornatılıp, iske qosıldı.
Prezidentimizdiń 2023-jıl 16-fevraldaǵı “2023-jılı qayta tikleniwshi energiya dáreklerin hám energiya únemlewshi texnologiyalardı engiziwdi jedellestiriw ilajları haqqında”ǵı qararınıń orınlanıwın támiyinlew maqsetinde juwapker ministrlik tárepinen tastıyıqlanǵan rejege muwapıq, universitettiń 20 imaratındaǵı 9533,66 kvadrat metr maydanǵa quwatlılıǵı 880 kilovatt bolǵan quyash fotoelektr stanciyaları ornatılıp, házirgi kúnde nátiyjeli paydalanılmaqta.
Sonday-aq, rejeden tıs universitettiń jáne 3 imaratına quwatlılıǵı 110 kilovatt bolǵan usınday stanciyalar ornatıldı hám “Jasıl energiya” elektron platformasına kirgizildi.
Universitetke ornatılǵan quyash panellerin sistemaǵa jalǵaw boyınsha aymaqlıq elektr tarmaqları kárxanaları menen belgilengen tártipte shártnamalar rásmiylestirildi hám 2024-jıldıń basınan búgingi kúnge shekem sezilerli muǵdarda elektr energiyası únemlendi. Ámelge asırılǵan jumıslardıń nátiyjesinde usı kúnge shekem universitette jámi 1090 kilovattqa teń quyash panelleri ornatılǵan.
Alternativ energiya dárekleri boyınsha joqarı maǵlıwmatlı kadrlar tayarlaw máselesine de ayrıqsha áhmiyet qaratılmaqta. 2025-2026-oqıw jılınan baslap “Qayta tikleniwshi energiya dárekleri” bilimlendiriw baǵdarı boyınsha kadrlar tayarlaw rejelestirilmekte. Bul bilimlendiriw baǵdarı hám házirgi energetika injenerligi oqıw rejeleri menen baǵdarlamaların Evropanıń aldınǵı joqarı bilimlendiriw mákemeleriniń baǵdarlamaları menen transformaciyalaw processleri de baslap jiberilgen. Sonıń ishinde, universitetimizde Evropa Awqamınıń grantı tiykarında qarjılandırılatuǵın “DEBSE-Uz” joybarı ámelge asırılmaqta hám onda professor-oqıtıwshılarımız belsene qatnaspaqta. Joybar sheńberinde “Qayta tikleniwshi energiya dárekleri” bilimlendiriw baǵdarlaması oqıw rejeleri hám ilim baǵdarlamaları dúnyanıń aldıńǵı texnologiyalarına sáykes islep shıǵıladı, universitet usı baǵdardaǵı zamanagóy laboratoriya menen támiyinlenedi. Keleshekte bul laboratoriya tiykarında regiondaǵı energetika qánigelerin qayta tikleytuǵın energiya dárekleri boyınsha qayta tayarlaw hám mamanlıǵın arttırıw orayın ashıw rejelestirilgen.
Bıyılǵı jılǵı mámleketlik baǵdarlamada respublika energobalansında qayta tiklenetuǵın energiyanıń úlesin arttırıw, sonıń ishinde, mámleketlik-jeke menshik sheriklik tiykarında iri “jasıl” energiya stanciyaların qurıw, aymaqlarda mikroGESler tarmaǵın keńeytiw, xalıqtıń turaq jaylarında quyash panellerin ornatıwdı xoshametlew máselesine de ayrıqsha áhmiyet berilgen. Bul wazıypalarǵa ilimiy jámiyetshiliktiń itibarın kóbirek tartıw hám ilimpazlardıń potencialınan keńnen paydalanıw maqsetke muwapıq.
Regionımızdaǵı júdá kóp óndirislik hám sanaat kárxanalarında joqarı basımda isleytuǵın agregatlar hám nasos stanciyaları bar, olardaǵı qubırlardıń basımınan mexanikalıq háreketlenetuǵın generatorlardan ibarat minielektr stanciyaların qurıw múmkin. Universitetimiz ilimpazları tárepinen az qárejet talap etetuǵın asinxron generatorlar boyınsha izertlewler orınlandı hám olar úlken kólemdegi energiya tutınıwshı kárxanalarǵa óz qollanbaların usınıs etpekte. Keleshekte bul baǵdardaǵı háreketler unamlı nátiyjesin beretuǵınına isenemiz.
Mámleketlik baǵdarlamadan orın alǵan tiykarǵı máselelerden jáne biri máhállelerdiń ekologiyalıq kórinisin jaqsılaw, kóshelerde jasıllıq dárejesin arttırıw, ekologiyalıq jaqtan qolaylı hám abadan jasaw ortalıǵın qáliplestiriw bolıp esaplanadı. Logikalıq jaqtan qaraǵanda, elimizde usı wazıypalardı ámelge asırıw ushın bekkem tiykar jaratıw úsh-tórt jıl aldın baslanǵan. Solardan biri “Jasıl mákan” ulıwma milliy háreketi bolıp, oǵan hár bir puqara qatnaspaqta. Nátiyjede jámiyetimizde ekologiyalıq turaqlılıq túsinigi hám ekomadaniyattıń jedel jetilisiwi júz bermekte, adamlardıń qorshaǵan ortalıqqa múnásibetinde unamlı ózgerisler baqlanbaqta. Universitetimiz jámááti, ásirese, student-jaslarımızdıń usınday ekologiyalıq ilajlarda belsene qatnasıwı hám baslamaları, jaylasqan aymaǵımızdıń barǵan sayın jasıl kóriniske enip atırǵanı pikirimizge dálil bola aladı.
Bıyılǵı jılǵı mámleketlik baǵdarlamadan orın alǵan jáne bir itibarlı másele xalıqtıń densawlıǵın jaqsılaw, ekologiyalıq turmıs tárizin qáliplestiriw hám insan potencialın júzege shıǵarıw ushın sharayatlar jaratıwǵa ayrıqsha áhmiyet berilgen. Universitette bilim alıp atırǵan student-jaslardıń fizikalıq jaqtan salamat, ruwxıy jaqtan bárkamal, ózleri tańlaǵan kásiptiń jetik qánigesi bolıwı ushın soǵan ılayıq infrastrukturaǵa da iye bolıw zárúr. Usı jerde studentlerdi zamanagóy sharayatlarǵa iye bolǵan turaq jaylar menen támiyinlewge ayrıqsha itibar qaratılmaqta. Keyingi 3 jılda universitette studentler turaq jaylarınıń sanı eki esege kóbeyip, 10 ǵa, ondaǵı orınlardıń sanı bolsa 1,5 esege artıp, derlik 3 mıńǵa jetkerildi. Usı jıldıń basında jáne bir zamanagóy studentler turaq jayı paydalanıwǵa tapsırıldı. Onda bir waqıttıń ózinde 400 studentti jaylastırıw imkaniyatı bolıp, barlıq zárúr sharayatlar jaratılǵan. Bul jerdegi oqıw, ruwxıylıq, kompyuter hám dem alıw xanaları, kitapxanalar zamanagóy úskenelengen. Hár bir qabatta sanitariya-gigiena talaplarına juwap beretuǵın juwınıw bólmeleri, asxanalar bolıp, olar studentlerdiń kúndelikli zárúrliklerin tolıq qanaatlandıra aladı.
2025-jılı Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde mámleketlik-jeke menshik sheriklik tiykarında jáne 400 orınǵa mólsherlengen studentler turaq jayın paydalanıwǵa tapsırıw rejelestirilgen. Nátiyjede studentlerdi turaq jay menen qamtıp alıw dárejesi 50 procentke shekem artadı.
Qorshaǵan ortalıqtı saqlaw hám “jasıl ekonomika” jılında tek ǵana ekologiyalıq wazıypalar sheshilip qalmastan, al ekonomikalıq turaqlılıqqa qaray alǵa qádemler taslanadı. Sebebi, jıl dawamında qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw jolında ámelge asırılatuǵın ilajlar tiykarında keleshek áwladlar ushın múnásip sharayat jaratıwday iygilikli maqset óz kórinisin tapqan.

Axmed REYMOV,
Akademik.
Qaraqalpaqstan xabar agentligi