Adamnıń huqıq hám erkinlikleri, onıń nızamlı máplerin támiyinlewde barlıq huqıq tarawları qatarı puqaralıq huqıqınıń da áӽmiyetli ornı bar.

Atap aytqanda, nızamımız háreket (háreketsizlik) sebepli puqaraǵa jetkerilgen ruwxıy zıyannıń ornına pul formasında qaplaw institutı huqıqların qorǵawdıń eń áӽmiyetli puqaralıq-huqıqıy quralı bolıp esaplanadı.
Ruwxıy zıyandı qaplawǵa tiyisli normalar puqaralıq nızamshılıǵına elimiz ǵárezsizligi qolǵa kirgizilgeninen soń kirgizilgen bolıp, oǵan shekem nızam ruwӽıy zıyandı óndiriwdi názerde tutpaǵan. Bunı bolsa ápiwayı bir jaǵday menen, yaǵnıy puqaranıń shaxsı sol dárejede «joqarı» esaplanadı, óytkeni bul shaxsqa jetkizilgen ruwӽıy zıyandı pul menen baӽalaw ulıwma múmkin emesligi menen tiykarlawǵa háreket etip kelingen.
Búgingi kúnde ideologiya, siyaat, ӽuqıq sıyaqlılarǵa bolǵan kóz qaraslar bálki ústin qurılma («nadstroyka») sıpatında olardıń túp mazmunı pútkilley ózgerip barıwı nátiyjesinde bul tarawda materiallıq hám processual huqıq normaların jáne de jetilistiriw máqsetinde rawajlanǵan ellerdiń nızamshılıǵı úyrenilip, ulıwma tán alınǵan xalıqaralıq huqıq normaları hám principler milliy nızamshılıǵımızǵa sińdirilip, ámeldegi nızam hújjetlerinde jetkizilgen ruwӽıy hám fizikalıq azapları ushın puqaralıq-huqıqıy juwapkershilik belgilendi.
Biraq, ayırım puqaralardıń huqıqıy bilim potencialı jeterli bolmaǵanlıǵı sebepli, olar usı múmkinshiliklerden paydalana almay atır, bul bolsa, óz-ózinen málim bolǵanınday, materiallıq hám ruwxıy zıyan menen baylanıslı bolǵan puqaralıq-huqıqıy qatnasıqlardı payda etedi.
Ózbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksiniń 985-statyasına bola, «nızamsız háreket (háreketsizlik) sebepli puqaranıń shaxsına yaki múlkine jetkerilgen zıyan, sonday-aq yuridikalıq shaxsqa jetkizilgen zıyan, atap aytqanda qoldan jiberilgen payda zıyandı jetkerilgen shaxs tárepinen tolıq kólemde qaplanıwı lazım» dep kórsetilgen.
Ásirese, ruwxıy zıyan muǵdarın anıqlaw sud ámeliyatında ushırasıp turatuǵın tartıslı máselelerden biri bolıp esaplanadı, óytkeni onı anıqlawda bar normalardı qollanıw ámeliyatı hár qıylı. Bul processke tásir etetuǵın faktorlar ӽaqqında aytqanda, bir tárepten, bundaǵı nızam hújjetleri jetilistirilmegen, ekinshi tárepten tiyisli Joqarı sud Plenumı qararı tómengi sudlarǵa tolıq túsinik bermegen.
Sol sebepten de ruwӽıy zıyandı óndiriw menen baylanıslı jeke praktika qáliplestirilmegen.
Hár puqaranıń ruwxıy hám fizikalıq azapqa shıdamlılıq dárejesi de hár qıylı bolıwı múmkinligine itibar beriliwi kerek boladı.
Puqaralıq kodeksiniń 100-statyasına muwapıq, óziniń ataǵı, qádir-qımbatı yaki iskerlik abırayına zıyan jetkeriwshi maǵlıwmatlar tarqatılǵan puqara bunday maǵlıwmatlar biykar etiliwi menen bir qatarda olardı tarqatıw aqıbetinde jetkerilgen zıyanlar hám ruwxıy zıyannıń ornın qaplawdı talap etiwge haqılı. Usı statyadaǵı puqaranıń abırayın qorǵaw haqqındaǵı qaǵıydası yuridikalıq shaxstıń iskerlik abırayın qorǵawǵa da tiyisli túrde engiziliwi belgilengen.
Óz gezeginde, Puqaralıq kodeksiniń 1022-statyasında ruwxıy zıyandı qaplaw usılı hám muǵdarı názerde tutılǵan bolıp, ruwxıy zıyandı qaplaw muǵdarı jábirleniwshige jetkerilgen fizikalıq ӽám ruwxıy azaplardıń xarakteristikasına, sonday-aq, ayıbı kompensaciya tólewge tiykar bolǵan jaǵdaylarda zıyan jetkeriwshiniń ayıbınıń dárejesine qarap sud tárepinen anıqlanıӯı názerde tutılǵan.

Juwmaqlap aytqanda, sudlar tárepinen ruwxıy zıyanlardı óndiriwge tiyisli islerdi kóriwde jeke praktikaǵa súyene almay atır. Buǵan joqarıdaǵı faktorlar óziniń keri tásirin tiygizip atır. Pikirimizshe, bulardı saplastırıw maqsetinde nızamshılıqtaǵı huqıqıy boslıqlardı saplastırıw, atap aytqanda “ruwxıy zıyan” túsiniginiń anıq sıpatlamasın islep shıǵıw, sırt el tájiriybesinen kelip shıǵıp, yuridikalıq shaxslar tárpinen ruwxıy zıyandı qaplaw menen baylanıslı qaǵıydalardı nızam hújjetlerinen shıǵarıp taslaw, ruwxıy zıyandı qaplaw usılları boyınsha nızam hújjetlerindegi qarama-qarsılıqlardı joq etiw, ruwxıy zıyan (pul muǵdarı yamasa basqa múlik) hám materiallıq emes (massa aldında jeke keshirim soraw) usıllar menen de qaplanıwın názerde tutıw, ruwxıy zıyan sud tártibinen tısqarı, óz-ara kelisim tiykarında da qaplanıӯ mexanizmin islep shıǵıw, jınayat processual kodeksin puqaralıq dawager sıpatında jınayat aqıbetinde ruwxıy zıyan kórgen fizikalıq shaxslardı da tán alıwǵa qaratılǵan ózgerislerdi kirgiziw, sudlar ushın usınıs xarakterine iye bolǵan ruwxıy zıyandı qaplawda muǵdarın anıqlaӯ boyınsha metodologiyanı islep shıǵıw kerek.

N.Tairov, Puqaralıq isleri boyınsha
Beruniy rayonlararalıq sudınıń sudyası
Qaraqalpaqstan xabar agentligi