14-fevral –Babur tuwılǵan kún

Hár bir xalıqtıń tariyxıy, mádeniy-milliy kórinisin anıq belgilewshi mártebeli shaxları, tariyxıy tulǵaları, ullı alımları, belgili ádebiyatshı hám shayırları boladı. Mısalı Iskender Maqduniy, Sokrat, Aristotel, Evripid, Gomer ismlerin eslegenimizde, ellin mádeniyatınıń ullılıǵı kóz aldımızǵa keledi.

Jáhán tariyxında ѳshpes iz qaldırǵan biytákirar tariyxıy tulǵalardan biri Zahiriddin Muhammed Babur ullı shayır, enciklopedist alım, mámleketlik ǵayratker hám sheber sárkarda sıpatında pútkil dúnyaǵa belgili tariyxıy tulǵa esaplanadı. Onıń teberik dѳretiwshiligi milliy miyrasımızdıń dúrdanaları bolıp qalmastan, xalqımızdıń ádebiy-estetikalıq sanasınıń qáliplesiwinde, sonday-aq jáhán ádebiyatı, ilim-páni hám mámleketshiligi tariyxında ayrıqsha orınǵa iye.

Prezidentimiz Sh.Mirziyoev 2023-jıl 25-yanvar ayında «Ullı shayır hám alım, belgili mámleketlik isker Zaxiriddin Muhammed Babur tuwılǵanınıń 540 jıllıǵın keńnen belgilew haqqında» PQ-20-sanlı qararı qabıl etilgen edi.

Bunda 2023-2024-oqıw jılınan baslap joqarı oqıw orınlarınıń tariyx hám geografiya tálim baǵdarı studentleri ushın «Zaxiriddin Muhammed Babur» atındaǵı mámleketlik stipendiyası engizildi.

Insaniyat rawajlanıw basqıshınıń ullı perzenti sıpatında bul jılı 542 jıllıǵı nıshanlanıp atırǵan Zaxiriddin Muhammed Babur (1483-1530) iri tariyxıy tulǵalardan biri bolıp, civilizaciyalıq rawajlanıw basqıshında Baburday shaxsiy imkaniyat, qábilet hám insanıylıq pazıyletlerge iye shaxslar kem ushırasadı.

Húrmetli Prezidentimiz Sh.Mirziyoev atap ótkenindey: «Bul ullı insan on eki jastan baslap Temuriyler mámleketin saqlap qalıwı ushın ózin otqa da, shokqa da urǵan, hesh qanday dushpannan da, sınawdan da qorqpadı. Qırıq altı jıllıq ómiri dawamında mámleketlik ǵayratker sıpatında jasap ótti. Óz áwladlarına Watanǵa bolǵan ullı muxabbatın, insanıylıq pazıyletlerin miyras etip qaldırdı».

Ǵárezsizlik jıllarında Zahiriddin Muhammed Baburdıń ѳmiri hám dóretiwshiligin hár tárepleme tereń úyreniw, onıń shıǵarmaların elimiz hám shet el mámleketlerinde keńnen úgit násiyatlaw boyınsha kѳlemli isler ámelge asırılmaqta. Mısalı: shayır tuwılǵan kún – 14 fevral sánesi hár jılı mámleketimiz boylap ádebiyat hám ilimiy-aǵartıwshılıq bayramı sıpatında nıshanlanıp, Baburtanıwshılıq tarawında kѳplegen ilimiy izertlewler, respublika hám xalıqaralıq kѳlemde ilimiy konferenciyalar turaqlı túrde ѳtkerilip kelinbekte.

Prezidentimiz Sh.Mirziyoev 2020-jıl 30-dekabrdegi Oliy Majliske jollaǵan múrájetinde «Biz óz aldımızǵa mámleketimizde Úshinshi Renessans tiykarın qurıw sıyaqlı ullı maqsetti qoyǵan ekenbiz, bunıń ushın jańa Xorezmiyler, Beruniyler, Ibn Sinalar, Ulıǵbekler, Nawayı hám Baburlardı tárbiyalawshı ortalıq hám shárt-sharayatlardı jaratıwımız kerek» – dep atap ótken edi.

Bunda, dáslep tálim hám tárbiyanı rawajlandırıw, salamat turmıs tárizin qarar taptırıw, ilim-pán hám innovaciyalardı engiziw milliy ideyamızdıń baslı ústini bolıp, xızmet qılıwı kerek ekenligi atap ѳtildi.

Ullı Ámir Temurdıń besinshi áwladı, ѳzbek klassikalıq ádebiyatınıń belgili wákili, ullı shayır, tariyxshı, geograf, mámleketlik isker hám qábiletli sárkarda, baburiyler dinastiyasınıń tiykarshısı, temuriy shaxzada – Zahiriddin Muhammed ibn Omarshayx Mırza 1483-jılda 14-fevralda Ándijanda tuwılǵan.

Baburdıń ákesi — Omarshayx Mırza Ferǵana wálayatı hákimi, anası — Qutlı Nigarxanım Tashkent hákimi Yunusxannıń qızı bolǵan. Baburdıń jaslıǵı Ándijanda ѳtken. Babur bárshe temuriy shaxzadalar kibi arnawlı tárbiyashılar, belgili ulamalar ustazlıǵında áskeriy tálim alıp, arab hám parsı tillerin úyrenedi, kѳplegen tariyxıy hám ádebiy shıǵarmalardı oqıydı, ilim-pánge hám qosıqqa qızıǵa baslaydı. Dáwjúrekligi hám qaharmanlıǵı ushın ol jaslıǵınan «Babur» laqabın aladı. “Babur” sѳzi parsı tilinen “babr”, yaǵnıy “barıs”,“jolbarıs” degen mánisti ańlatadı.

Ákesi Axsida mezgilsiz 39 jasında ayanıshlı qaytıs bolǵannan soń, shańaraqtıń úlken perzenti 12 jasar Babur miyrasxor sıpatında taxtqa otıradı (1494-jıl iyun). Babur 18-19 jaslarında rubayı hám ǵázeller jaza baslaǵan.

Babur Ѳzbekstan ǵárezsizlikke eriskennen soń ѳz jurtında haqıyqıy qádir-qımbatqa iye boladı. Ѳzbekstan Respublikasi Birinshi Prezidentiniń Pármanına kѳre, 1993-jıldıń noyabr ayında Áliysher Nawayı atındaǵı Mámleketlik akademik opera hám balet Úlken teatrında Babur tuwılǵanınıń 510 jıllıǵı saltanatlı túrde nıshanlandı. Ándijan qalasında Babur atına universitet, teatr, kitapxana ashılıp, milliy park («Baǵı Babur») qurıldı. Bul milliy park kompleksinde «Babur hám jáhán mádeniyatı» muzeyi, shayırdıń simvolikalıq qábir-maqbarası qurıldı. Qala orayında (avtor Ravshan Mirtojiev) hám Babur parkindegi estelik kompleksinde (avtor Qodirjon Salohiddinov) shayırǵa háykel ornatıldı. Ándijandaǵı oraylıq kѳshelerden birine, sonday-aq Tashkenttegi dem alıw baǵı hám kѳshege, Ándijan wálayatı, Xanabad qalasındaǵı dem alıw baǵına Babur atı berildi. Ѳzbekstan Ilimler akademiyasınıń Babur atındaǵı medalı engizildi. Shıǵıstanıwshı alım Ubaydulla Karimov bul medaldıń birinshi iyesi boldı.
Ándijanlı pidayı insan Zokirjon Mashrabov basshılıǵındaǵı Xalıqaralıq Babur fondı (1993.23.12) Babur dѳretpelerin úyreniwde iygilikli islerdi ámelge asırdı. Fondtıń ilimiy ekspediciyası 10 nan artıq Shıǵıs mámleketleri boylap avtomobilde ilimiy saparlar shѳlkemlestirip, 200 mıń km.den artıq aralıqtı basıp ѳtti. Babur hám baburiylerdiń teberik jerleri, olardıń ilimiy miyrasına tiyisli jańa maǵlıwmatlardı toplap, ilimiy aylanısqa kiritti. Bul maǵlıwmatlar tiykarında 10 nan zıyat ilimiy, hám kѳrkem shıǵarmalar, 10 ǵa jaqın hújjetli videofilmler jaratıldı. Fondtıń Laxur (Pakistan), Haydarabad (Hindstan), Abu Dabi (Birlesken Arab Ámirlikleri), Moskva (RF), Osh (Qırǵızstan), Tashkent, Namangan (Ѳzbekstan) qalalarında bѳlimleri jaylasqan. 1998-jıl jamǵarmanıń Baburtanıwshılıq tarawındaǵı xalıqaralıq sıylıqları engizilip, bir neshe ilim pidayıları bul sıylıqqa iye boldı.
Zahiriddin Muhammed Babur dѳretiwshiliginiń ústini esaplanǵan – “Baburnama” memuarlıq shıǵarması – jáhán ádebiyatı hám derektanıwshılıǵında áhmiyetli hám qaytalanbas jazba derek bolıp, eski ѳzbek (shaǵatay) tilinde jazılǵan. Shıǵarmanıń “Baburiya”, “Waqıyanama”, “Tuzuki Baburiy”, “Tabaqatı Baburiy” hám “Tavorixi Baburiy” kibi kѳplegen atamaları da anıqlanǵan.
Babur atın dúnyaǵa belgili qılǵan shedevr shıǵarması «Baburnama» boyınsha dáslepki dѳretiwshilik islerin 1518-1519 jıllarda baslaǵan.
“Baburnama” shıǵarması – Temuriyler tariyxı haqqında tolıq sѳzlewshi kѳlemli derek bolıp, shıǵarmanıń onnan artıq qoljazba nusqaları Ѳzbekstan ilimler Akademiyası Shıǵıstanıw institutında saqlanadı. Kѳplegen dúnyalıq, sol qatarda parsı, inglis, rus, túrk, golland francuz hám yapon tillerine awdarmalanǵan. Mısalı: shıǵarma parsı tiline Baburdıń aqlıǵı, belgili húkimdar Akbarshax buyrıǵı menen awdarmalanıp, oǵan eń tájiriybeli hind xudojnikleri tárepinen miniatyuralar sızılǵan. Házirgi waqıtqa shekem “Baburnama” jámi 25 ten artıq tillerge awdarmalanǵan.
«Baburnama» shıǵarmasınıń ózi onıń jigirmadan artıq tarawlarǵa qızıqqanlıǵına ayqın mısal bola aladı. Sebebi «Baburnama»nıń ilimiy tekstin jaratqan yapon alımı Е.Mano bul shıǵarmasın «maǵlıwmatlar ǵáziynesi» dep biykarǵa atamaǵan.
Baburnama tiykarında bir qatar kѳrkem shıǵarmalar dѳretilgen. Mısalı: francuz ádebiyatshısı Flora Anna Stildiń “Baburxan”, jáne bir francuz ádebiyatshısı Fernard Grenard “Babur”, amerikalı jazıwshı Xarold Lembtiń “Babur jolbarıs” romanları sonday-aq Hindstanlı Muni Lal Baburiyler tariyxına tiykarlanıp 6 roman jazǵan.
Temuriyler dinastiyasınıń ullı wákili esaplanǵan Babur hám baburiyler tariyxı hind xalıqları tariyxında ѳziniń múnásip ornına iye. Evropadaǵı Baburtanıwshı alımlardan biri inglis alımı Valdemar Xansen ѳziniń 1986-jılı Deliyde baspadan shıqqan «Tawıs taj yamasa manǵollar saltanatı təǵdiri» kitabında Baburiyler dinastiyasınıń Hindstandaǵı 332 jıllıq iskerligine joqarı baha beredi: «Hindstan hám onıń 8 mıń jıllıq tariyxı misli bir tawıs bolsa, sol kѳp mıń jıllıq tariyxtaǵı Baburiyler dinastiyasınıń 332 jıllıq húkimranlıq dáwiri mine sol tawıstıń gúltajısıdur».

Mırza Muhammed Haydar Dulat (1499-1551). «Tarixi Rashidiy» shıǵarmasında «…Ol hár túrli pazıyletleri menen bezengen hám maqtawlı qásiyetlerge iye bolǵan bir patsha edi. Bul bárshe pazıytlerinen ǵayratı hám sahawatı ústin turar edi. Turkiy qosıqtı Ámir Alisherden keyin hesh kim Babur jazǵan dárejede jazǵan emes».
Ullı tariyxıy tulǵa sıpatında Babur shaxsı Evropa hám AQSh shıǵıstanıwshı-tariyxshı alımları dıqqatın ózine taptıp kelgen. Inglis tariyxshısı Еduard Xolden, áweli Baburdı belgili Yuliy Cezarǵa teńewdi maqul dep bilip, «Babur aqıl-parasatına kóre Cezarǵa qaraǵanda jaqsı kóriwge arzıydı, onıń mańlayına ullı pazıyletli insan dep jazıp qoyılǵan».
Zaxiriddin Muhammed Baburdıń balalıq hám óspirimlik dáwiri haqqında roman jazǵan «Baburnama»nı inglis tiline awdarmalaǵan Uilyam Еrskin Baburdı Aziya patshalarına salıstırıp tómendegishe bahalaydı:
«Saqawatlıǵı hám mártligi, qábileti, ilim-pán, kórkem-ónerge muhabbatı hám olar menen jemisli shuǵıllanıwı tárepinen Aziyadaǵı patshalar arasında Baburǵa teńlese alatuǵın birde-bir patsha tabılmaydı».
Ullı shax Babur Hindstanda temuriylerge tán ullı qurılıs dástúrlerin dawam ettirip, sawlatlı saraylar tiklew, kanallar qazıw, baǵlar jaratıw, ilim-pán rawajına qáwenderlik qılıw, eldi ádillik penen basqarıw sıyaqlı pazıyletleri keyinshelik Hindstannıń ullı belgili perzentleri tárepinen unamlı hám joqarı bahalanadı. Hindstannıń ullı danıshpanı, mámleketlik ǵayratkeri Javoxarlar Neru óziniń «Hindstannıń ashılıwı» hám «Jáhán tariyxına bir názer» shıǵarmalarında Zaxiriddin Muhammed Babur haqqında hikmetlerge tolı tómendegi pikirlerin qaldırıp ketken:
«Babur gozzal shaxs. Oyanıw dáwiri húkimdarlarınıń haqıyqıy tulǵası. Ol márt hám isbilermen adam bolǵan. Babur júdá mádeniyatlı hám húrmetli insanlar arasında eń jetik insanlardan biri bolǵan, ol kórkem ónerdi ásirese ádebiyattı súygen».
Búgingi Hindstannıń Panipat qalasında Zaxiriddin Muhammed Baburdıń Sultan Ibrahim Ludiy menen bolǵan urıstaǵı jeńisli kórinislerin qalanıń ashıq aspan astındaǵı muzeyinde kórer ekenbiz, ullı hind xalqınıń Baburǵa bolǵan húrmetiniń sheksiz ekenligin ańlawımız múmkin.
Jáne de Bangladesh paytaxtı Dakka qalasın jayawlap qıdırǵan sayaxatshı «Lálbaq – qala» tariyxıy muzeyine kirip, Babur hám baburiylerge arnalǵan xanalardı kórer eken, onda baburiyler áwladlarına tiyisli kiyimlerin, úy buyımların, áskeriy qural-jaraqların, at ánjamların kórip, Bangladesh xalqınıń da baburiylerge bolǵan húrmet-izzetiniń joqarı ekenligin ańlap jetedi.
Baburdıń xatkeri onıń ayrıqsha kѳzge tasnanatuǵın segiz pazıyletin keltirip ótedi:
– qáddi bálent;
– hikmeti arjumand;
– tájiriybeli sarkarda;
– xalqın qorǵawshı;
– keshirimlilik;
– niyeti qalıslıq;
– sheriginiń kewilin alıwshı;
– ádalatlı.
Babur óziniń belgili shıǵarmaları menen lirik shayır hám tariyxtanıwshı alım bolıwı menen birgelikte mámleketlik ǵayratker sıpatında da xalqımızdıń ruwxıy mádeniyatı tariyxında múnásip orın iyelegen.
Keyingi jıllarda Tashkent hám Ándijan qalalarında Babur Mırzanıń sawlatlı háykelleri ornatılǵanı, onıń tuwılıp ѳsken jurtı – Ándijan qalasında Babur atındaǵı xalıqaralıq jámiyetlik fondı hám onıń quramında «Babur hám jáhán mádeniyatı» kitap muzeyi iskerlik kѳrsetip atırǵanlıǵı, «Babur enciklopediyası», «Babur. Baburidı. Bibliografiya» dep atalǵan salmaqlı shıǵarmalarınıń baspadan shıǵarılǵanlıǵı, «Babur hám dúnya» jurnalınıń shѳlkemlestirilgenligi mádeniy turmıstaǵı úlken waqıya sıpatında bahalanbaqta.
Babur, birinshi náwbette shax, 332 jıl húkimranlıq etken baburiyler dinastiyasınıń tiykarshısı bolıp, ol patsha sıpatında ásker tartıp shaxlarǵa tán jeńilislerdiń ashshı tásirin, al jeńislerdiń ullı kórinisin kóp mártelep óz basınan keshirgen, atası sıyaqlı ullı hikmetli hám joqarı maqsetli shaxs bolıp, Hindstanda iri mámleket húkimdarına aylanǵan.
Bir neshe múddet aldın patshalıqtı Xumaynǵa tapsırǵan Babur 47 jasında 1530-jılı 26-dekarde ѳzi tiykar salǵan saltanat paytaxtı Agrada dúnyadan ѳtedi hám sol jerge jerlenedi, keyinshelik (1539-jıl), wásiyatına muwapıq denesi Qabulǵa keltirilip, ѳzi qurdırǵan «Baǵı Babur»ǵa qoyılǵan.

Házirde onıń 119 ǵázzeli, bir masnu qosıǵı, 209 rubayısı, 10 nan aptıq tuyıq hám bѳlimleri hám 60 tan zıyat fardları anıqlanǵan. Diywan quramında ulıwma kѳlemi 270 báytten ibarat 8 masnáwiy de orın alǵan.
Babur tiykar salǵan dinastiya tariyxta eń iri dinastiyalardan biri bolıp, onıń áwladları 332 jıldan artıq Hindstanǵa húkimranlıq qılǵan.
Ulıwma alǵanda Zaxiriddin Muhammed Babur atı menen hár qansha maqtansaq ta arzıydı, óz xalqınıń atın dúnyaǵa tanıtqan ullı áwladlarımızdan biri bolıp, onnan biz tariyxımızdı qádirlewdi, ásirese keleshekke ullı isenim menen qarawdı úyrenemiz.
Juwmaq ornında sonı aytıp ѳtiw orınlı, Babur hám Baburiyler xalqımızdıń ullı perzentleri esaplanıp, olar ѳzleriniń kѳp qırlı iskerligi hám dѳretiwshilik dúrdanaları menen jáhán mádeniyatı tariyxına múnásip úleslerin qostı.
Janajan Watanımız milliy rawajlanıwdıń jańa basqıshına — Úshinshi Renessans dáwirine nıq qádemler qoyıp atırǵan waqıtta, turmısımızdıń bárshe tarawlarında túpkilikli ѳzgerisler júz berip atırǵan búgingi kúnlerde Babur Mırzanıń biybaha miyrasın tereń úyreniw hám ǵalabalastırıw baslı áhmiyetke iye iygilikli islerimizden biri bolıp tabıladı.

M.TOLÍEAV ,
QMUdıń Arxeologiya kafedrası assistenti.

Qaraqalpaqstan xabar agentligi