Qaraqalpaq tiline Mámleketlik til biyligi berilgenliginiń otız úsh jıllıǵına baǵıshlanadı

Qaraqalpaq xalqı óziniń kóp ásirlik milliy-mádeniy tariyxına, bay úrp-ádet dástúrlerine, awızeki dóretpelerine iye xalıq. Óziniń uzaq ótmishi dawamında kóplegen tariyxıy sharayatlardı bastan keshirdi. Sonsha qıyınshılıq, jawgershiliklerdi kórgen bul márt xalıq óziniń milliy qádiriyatların, sonıń ishinde Ana tilin joǵaltpay búgingi kúnge shekem jetip keliwine eristi. Ana tiliniń insandı qanshelli dárejede ruwxlandırıwshı kúsh ekenligin, tariyx sınaqların xalıq penen birge márdana jeńip ótiwin gózzal qosıq qatarlarına túsirgen – qaraqalpaq xalqınıń ullı sóz sheberi, Ózbekstan Qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, institutımız pitkeriwshisi Ibrayım Yusupov óziniń «Ana tilime» qosıǵında kútá sheberlik penen súwretleydi:

Ana tilim sen basqadan ayırmam,
Sen turǵanda mende ádewir shayırman.
Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay,
Bul kúnlerge jetkenińe qayılman.

Tildiń millet ruwxın sáwlelendiriwshi qural, oy-pikir dúnyasın júzege shıǵarıwshı iláhiy kúsh ekenligin tereń ańlaǵan respublikamızdıń ziyalı qatlam wákilleriniń hám de qánigelerdiń talpınısları arqasında bunnan sarras otız úsh jıl aldın qaraqalpaq tiline Mámleketlik til biyligi berildi. Yaǵnıy, 1989-jıl 1-dekabr kúni Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til ataǵı berildi. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń «Mámleketlik til tuwralı» Nızamınıń 1-babına sáykes: «Qaraqalpaq tili – Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye»,-dep kórsetilgen. Sonday-aq, Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyasınıń 4-statyasında, qaraqalpaq tili hám ózbek tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı, dep kórsetilgen.

Bárshemiz úshın quwanarlı jaǵday – házirgi waqıtta qaraqalpaq tilin tek Ózbekstan aymaqlarında emes, al sırt ellerde de úyreniw máselesine ayrıqsha itibar qaratılıp, dúnyanıń kóplegen rawajlanǵan mámleketlerindegi ilim dárgayları, joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq tilin óz aldına til sıpatında úyrenip atırǵanın, sonday-aq, bul jaǵdaydı maqtanısh penen atap ótsek boladı. Máselen, Rossiya, Túrkiya, Qıtay, Ázerbayjan, Qazaqstan hám Polsha sıyaqlı ellerdiń joqarı oqıw orınlarında qaraqalpaq tiliniń tillik ózgeshelikleri, imkaniyatları boyınsha ilimiy-izertlew jumısları alıp barılmaqta.

Tilge itibardı kúsheytiwimiz lazım…

Tán alıwımız kerek, búgingi kúnde tek ǵana jaslarımız emes, al jası úlkenlerimiz tárepinen de ana tilimizge bolǵan itibarsızlıq hám biyparwalıq keń háwij alıp atır. Eń dáslep sonı da aytıw kerek, bul tema boyınsha baspasózde jetkilikli dárejede úgit-násiyatlar alıp barılmaqta. Biraq, soǵan qaramay jámiyetshiliktiń bul máselege itibarsızlıǵı táshwishlendiredi. Bul máselege jámiyetshilik bas qospas eken, hesh qashan kútilgan nátiyjege erisip bolmaytuǵınlıǵı sózsiz. Sebebi, til óz áhmiyeti menen ulıwmalıq bolsa da, onıń nátiyjesi bolǵan sóylew sap jeke hádiyse esaplanadı. Jeke hádiyselerge qatnas boyınsha bolsa biraz ándiyshe hám sheklewler bar, áyne sol jaǵınan jámiyetshiliktiń tilden óz bilgeninshe biyparwalıq penen qarawǵa sebep bolıp atır.
Bul máselege biyparq bolmaǵan basqa pikirleslerim sıyaqlı men de búgin kóshelerdegi hár túrli tillerde jazılǵan afisha hám reklamalarǵa yamasa olardaǵı órship baratırǵan jazba qáteliklerge toqtap ótpekshi emespen, bul boyınsha júdá kóp aytılmaqda. Bıraq, bul saplastırıwdı talap etetuǵın kútá áhmiyetli mashqala. Men búgin máseleniń mánisine, tildiń tábiyatı menen baylanıslı ayırım táreplerge, jáne sol másele menen baylanıslı mádeniyat boyınsha ayırım nadurıs kózqaraslarǵa itibar qaratpaqshıman.

Tilge itibar – joqarı mádeniyatlılıq belgisi

Til óziniń tábiyatı jaǵınan ańsatlıqqa umtıladı hám bizge qanday sóylew qolay bolsa, sonday sóyleymiz. Insan ushın ádebiy tilde sóylewden góre óz dialektinde sóylewdiń qolaylıǵı sonnan. Biraq, bul erkinlik tilge húrmetsizlik etiwge múmkinshilik bermewi kerek. Milliy tildiń bar ekenligi hám oǵan húrmet kórsetiw, ulıwma, bul hádiyseniń ne ekenligin túsiniw insanǵa joqarı ruwxıy qanaatlanıw sezimin beredi, bunı ózin mádeniyatlıman dep esaplaytuǵın adam ǵana jaqsı túsinip jetedi. Demek, mádeniyat hám milliy til bir-birinen uzaq túsinikler emes eken. Insannıń óz tiline húrmeti hám sol tildi qay dárejede biliwi onıń mádeniyatlılıǵınan dárek beredi. Mádeniyattı shın mániste túsingen hár qanday insan óz tiliniń tazalıǵı, onıń jáhán tilleri arasındaǵı abıroyı, mártebesi hám tán alınıwı ushın ózin juwapker esaplaydı. Bunday insanlar qaysı tilde sóylese, sol tildiń tazalıǵın saqlaydı. Olardıń mádeniyatı, tilge húrmeti onnan qay tárizde paydalanıwında kórinetuǵın boladı.

Búgingi kúnde bárshemiz kúndelikli turmısımızda kórip, gúwası bolıp jurgen, qalaberdi, tilimizde kún-kúnnen háwij alıp atırǵan bir mashqala bar. Bul xalqımız arasında túrli tillerdi aralastırıp sóylew, ásirese, qaraqalpaqsha sóylep orıssha yamasa orıssha sóylep qaraqalpaqsha sózlerdi aralastırıwı menen baylanıslı. Ayırım adamlar bunı kishi mashqala dep oylawı múmkin. Biraq, bunıń artında milliy ózinshelik, ana tilge degen múnásibetimiz kórinedi.

Eń áweli, bul hádiyse hár eki tildi de buzıw jáne onıń júzine ayaq qoyıwdan basqa zat emes. Negizinde bunday «jamaw menen shuǵıllanatuǵın jetiklik»ke Pushkin hám Lermontovtı shıńǵa kótergen orıs tili, Berdaq hám Ájiniyazlardı húrmet etiw hám tán alıwdıń joqarı dárejesine múnásip kórgen qaraqalpaq tili mútáj emes. Bul eki til birdey ayırım talǵamsız, «mádeniyatlı» adamlar qollanıp júrgenindey, birewiniń «kúshi jetpey» qalǵanda, ekinshisiniń «járdemi»ne mútájlik sezbeydi. Eki til de hár qanday pikirdi bayanlaw ushın jetkilikli sóz baylıǵına, sol pikirdi shıraylı hám tásirli ańlatıw ushın óz gózzallıǵına iye.

Eń jamanı, óz pikirlerin ózleri oylaǵanday «shireli» etip jetkerip atırǵan sol insanlar bul isin zamanagóylik, mádeniyat dep túsiniwinde. Bul nadurıs túsinik negizinde áhmiyeti jaǵınan olardıń pikirlerine ulıwma qarama-qarsı bolıp, mádeniyatlılıq belgisi emes, bul kersinshe…

Bir neshe shet tillerdi biliw zamanagóy dúnyada qanshelli áhmiyetli ekenligin hámmemiz jaqsı bilemiz. Búgingi kúnde jaslardıń shet tillerinde erkin sóylesiwlerin kórip olarǵa háwes etemiz. Biraq, bir neshe tillerdi biliw insanǵa pikirdi ańlatıwda sol tillerden aralastırıp paydalanıw huqıqın bermeydi. Ózin, milletin, tilin hám sonıń menen bir qatarda ózge tillerdi húrmet etken adam bul sıyaqlı qabıl etiwge bolmaytuǵın isti ózine ep kórmeydi.

Eki tildi aralastırıp sóylesiwdiń sociallıq aqıbetleri tildiń tábiyatına tán tómendegi hádiyseler menen baylanıslı.

Birinshiden, til sana hám oylaw menen bekkem baylanıslı. Bul eki túsinik bir-birin talap etedi hám biri ekinshisisiz payda bola almaydı. Oylaw procesi sanamızda til elementleri kórinisinde keshedi. Sóz hám basqa til elementleri túsinik retinde sanamızda oylaw quralı retinde kórinedi. Bul process til elementlerisiz ámelge aspaydı. Biraq, sol oylaw procesi qaysı tilde ámelge asırıladı?
Qánigeler oylaw procesi insannıń ana tilinde ámelge asırıladı, dep esaplaydı. Biraq, bizińshe, bul pikir biraz gúmanlı. Sebebi, ana tili insanǵa násillik jol menen ótpeydi. Til sociallıq hádiyse retinde insan ómiri dawamında ózlestiriletuǵın process. Solay eken, insannıń qaysı tilde tili shıqsa, ol jaslıǵınan qaysı tildi ózlestirse, onıń ushın qaysı tilde ushırasıw ańsat bolsa, sol tilde pikirleydi, desek tuwrılaw boladı.

Ekinshiden, tilden qanshelli kóp paydalanılsa, onıń múmkinshilikleri jáne de artıp, jetilisip, rawajlanıp bara beredi.

Eskiriw túsinigi tilge salıstırǵanda qarama-qarsı isleydi. Yaǵnıy, onnan qanshelli kóp paydalanılsa, ol bayıp, jańalanıp baradı, kerisinshe, onnan paydalanılmasa, ol eskirip, joǵalıp bara beredi. Búgingi kúnde jer júzinde 6000 ǵa jaqın túrli dárejedegi tiller bolıp, sonnan 1400 til joǵalıp ketiw aldında. Bul tillerdiń joǵalıp ketiwine sol til iyeleriniń ózge tillerdi óz tilinen ústin qoyıwı, óz ana tilin mensinbewi, onıń tazalıǵı hám rawajlanıwı ushın gúrespegenligi sebep bolmaqta.

Úshinshiden, til turaqlı túrde ózgerip turatuǵın sociallıq qubılıs. Bul ózgerisler unamlı yamasa unamsız bolıwı múmkin. Tildegi sáwlelendiriw múmkinshilikleriniń artıwı, leksikalıq imkaniyatınıń keńeyiwi hám ádebiy til múmkinshilikleriniń bekkemleniwi unamlı jaǵday retinde sol til iyeleriniń háreketlerine baylanıslı. Til tazalıǵınıń buzılıwı, vulgarizm hám varvarizmlerdiń aktivlesiwi, kórkem ádebiyatqa baylanıslı til poziciyasınıń tómenlewi sıyaqlılar unamsız tárepler bolıp, bul da sol til iyeleriniń juwapkershiliksizligi nátiyjesinde júz beredi. Buǵan kúshli tillerdiń kúshsiz tillerdi basıp alıwı menen baylanıslı tábiyǵıy processti de qossaq boladı. Joǵalıp ketiwge júz burǵan til iyeleri mine sol processlerdi tuwrı ańlamaǵanlıqları hám oǵan qarsı sharalar kórmegenlikleri olardaǵı milliy tillerdiń joq bolıp ketiwine sebep bolıp atır.

Demek, tildiń ámelde bar bolıwı hám rawajlanıwı ushın ol turaqlı túrde belsendi qollanılıwı, basqa tillerdiń oǵan unamsız tásirinlerin saplastırıw kerek boladı. Tildegi hár qanday process, ol unamsız yaki unamlı bolsın, áste-aqırınlıq penen óziniń sociallıq aqıbetlerin kórsetedi. Sonıń menen birge, túrli tillerdi aralastırıp sóylesiw menen baylanıslı bir qaraǵanda onsha saldamlı kórinbegen mashqala az-azlıq penen ana tilimiz poziciyasınıń tómenlewi, geografiyasınıń tarayıwı, sóylesiwshiler sanınıń azayıwı, xalqımızdıń tilimiz názikligi hám gózzallıǵın sezinbew menen baylanıslı jańa sociallıq aqıbetlerdi keltirip shıǵaradı.

Solay eken, jámiyetlik turmısımızda mámleketlik til menen baylanıslı joqarıda aytıp ótilgen mashqalalardı sheshiw ushın eń dáslep barlıq puqaralarımızdan, keń jámiyetshilikten tilek ham ótinishimiz, ana tilimizge bolǵan húrmet hám itibardı jańasha kózqaraslar tiykarında shólkemlestiriwdi talap etedi.

Juwmaq ornında…

Ullı danıshpan shayır Áliysher Nawayınıń “Tilge itibarsızlıq – elge itibarsızlıq” degen hikmetli sózi bar. Solay eken, Mámleketlik til sıpatında qaraqalpaq hám ózbek tiliniń gúllep-jasnawı hám keń túrde rawajlanıwı eń dáslep, hár bir shańaraqta ata-analarımızǵa, sonday-aq, búgingi kúnde tálim-tárbiya orınlarınıń barlıq buwınlarında xızmet etip atırǵan oqıtıwshılar, ustaz-muǵallimlerdiń pidayılıǵına baylanıslı.

Eń tiykarǵısı, búgin Qaraqalpaqstanda xızmet etip atırǵan hár qanday ziyalı insan – Mámleketlik tiller sıpatında hám qaraqalpaq tiliniń, hám ózbek tiliniń tiykarǵı imla qaǵıydaların puqta ózlestirgen hám de sawatlı jazıw kónlikpesine iye bolǵan bolıwı lazım. Bul jaǵday onıń tek eki tilge bolǵan húrmetin ǵana emes, bálkim, usı eldiń haqıyqıy watansúyiwshi puqarası sıpatında elge bolǵan húrmetin de kórsetedi.

Sózimizdiń juwmaǵında pútkil respublikamız xalqın Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutınıń keń jámiyetshiligi atınan jaqınlasıp kiyatırǵan qutlı sáne – qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgen kún múnásibeti menen qızǵın qutlıqlaymız! Qálbimizde ana tilimizge bolǵan mehir hasla sónbesin!

Quvondiq Qodirov,
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutınıń Jaslar máseleleri hám ruwxıy-aǵartıwshılıq isleri boyınsha I prorektorı.