Ўзбекистон ва Туркия Республикалари ўртасидаги азалий тарихий, маданий ва диний ришталар мустаҳкамланиб, ишончли стратегик ҳамкорликнинг пойдеворига айланди. Ушбу кенг қамровли ҳамкорликнинг энг жадал ривожланаётган соҳаларидан бири, шубҳасиз, туризмдир. Икки мамлакат фуқароларининг ўзаро саёҳатларга бўлган қизиқишининг ортиши натижасида, сайёҳлар оқими нафақат танилган марказлар, балки камроқ таниқли, лекин тарихан бой ҳудудларга ҳам йўналтирилмоқда.

Туркия Республикаси Маданият ва туризм вазирлиги ташаббуси билан Марказий Осиё ва Озарбайжон оммавий ахборот воситалари вакиллари учун ташкил этилган пресс-тур айнан шу мақсадга – Туркиянинг шарқий қисмидаги тарихий ва маданий меросни танитишга қаратилган муҳим қадам бўлди. Сафар манзили сифатида Муш шаҳрининг танланишида чуқур маъно бор: бу ҳудуд Туркия тарихи ва салжуқийлар даврининг бошланиши билан узвий боғлиқдир. Мушнинг ўзига хос тарихий-маданий аҳамияти, унинг туризм инфратузилмасини ривожлантиришдаги сўнгги ўзгаришлар ушбу мақоланинг таҳлилий марказини ташкил этади.

Тарих ва география чорраҳасидаги маскан

Тоғлар бағрида, Эронга яқин стратегик ҳудудда жойлашган Муш вилояти маркази ўзининг тоза ва мўътадил ҳавоси билан ажралиб туради. Бу шаҳар фақатгина табиати билан эмас, балки қадимий тарихи билан ҳам муҳим. Бир пайтлар Шарқий Месопотамиянинг бир қисми бўлган Муш, Ерту ва Ярмук дарёлари оралиғидаги қулай географик жойлашуви туфайли асрлар давомида савдо йўлларидаги ҳал қилувчи нуқта бўлиб хизмат қилган. Бу эса унинг маданиятлар кесишмасида шаклланишига ва турли ҳукуматлар таъсири остида қолишига сабаб бўлган.

Сўнгги йилларда Туркия ҳукумати томонидан Муш каби шарқий шаҳарларни иқтисодий ва маданий жиҳатдан ривожлантиришга катта эътибор қаратилаётгани эътиборга молик. Амалга оширилаётган саъй-ҳаракатлар натижасида 2002 йилда янги аэропорт қурилди. Бу сайёҳларнинг шаҳарга ташрифини сезиларли даражада осонлаштирди. Шаҳар марказида кўп қаватли турар-жой бинолари, савдо дўконларининг кўпайиши Мушнинг иқтисодий фаоллигини ва ободончиликка қаратилаётган эътиборни акс эттиради. Аҳолининг савдо-сотиқдан ташқари, деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланиши ҳам минтақанинг табиий ресурслардан самарали фойдаланаётганини кўрсатади.

Султон Алп Арслон – Анадолуни очган қаҳрамон

Муш шаҳрининг буюк тарихий аҳамияти, энг аввало, Салжуқийлар султони Алп Арслон (ҳақиқий исми Муҳаммад бин Довуд Чағирий) ва 1071 йилдаги Малашгирт (Манцикерт) жанги билан узвий боғлиқдир. Туркия Маданият ва туризм вазирлиги мутахассисининг таъкидлашича, бундан минг йиллар аввал турк-салжуқийлари дастлаб Муш шаҳрига келиб жойлашишган, бу эса Мушнинг Туркия тарихидаги рамзий бошланиш нуқтаси сифатидаги ўрнини белгилайди. 1063 йилдан 1072 йилгача ҳукмронлик қилган Алп Арслоннинг Малашгиртдаги ғалабаси жаҳон тарихида, хусусан, Ислом ва турк тарихида туб бурилиш ясади. Бу жангда Салжуқлар Византия империяси армиясини тор-мор этиб, император Роман Диогенни асир олишди. Айнан шу жангдан сўнг Анадолу (ҳозирги Туркия ҳудуди) мусулмонлар учун кенг очилди ва кейинчалик турк давлатчилиги ва ислом маданиятининг марказига айланди. Шу сабабли, Алп Арслон «Анадолуни мусулмонлар учун очган қаҳрамон» сифатида тарихда қолди. Муш шаҳри марказидаги 2009 йилда ўрнатилган ҳайкал ҳам бу буюк шахсга бўлган доимий эҳтиром ва миннатдорчиликнинг ифодасидир.

Маънавият ва меъморчилик уйғунлиги

Муш шаҳри ҳудудида кўплаб қадимий тарихий-маданий ёдгорликлар сақланиб қолган, булар минтақанинг чуқур тамаддунидан далолат беради.

«Мурод» кўприги: Мушдан 19 километр узоқликда жойлашган, 13-асрда турк-салжуқийлари томонидан Мурод дарёси устида қурилган бу кўприк алоҳида аҳамиятга эга. Унинг узунлиги 140 метр, эни 5 метр бўлиб, табиий тошлардан моҳирлик билан барпо этилган. Бу кўприк фақатгина транспорт воситаларини ўтказиш учун эмас, балки Шарқий Анатолияни Ғарбий Анатолия билан боғловчи тарихий савдо ва маданий алоқалар кўприги бўлган. Усмонийлар даврида ва яқин ўтмишда қайта таъмирланиб, атрофида миллий боғ ташкил этилиши унинг туристик жозибасини оширди.

«Муш Қалъаси»: шаҳардан бир неча километр узоқликдаги тепаликда қад ростлаган бу қадимий иншоот шаҳарни душмандан ҳимоя қилиш ва савдо йўлларини кузатиш каби стратегик мақсадларда хизмат қилган. Бугунги кунда қалъа атрофида сайёҳлар ва маҳаллий аҳолининг дам олиши учун кафе ва ресторанлар ташкил қилинган бўлиб, у ердан Муш шаҳри ва уни ўраб турган тоғларнинг гўзал манзараси кафтдек кўриниб туради.

Масжидлар: шаҳарда кўплаб қадимий масжидлар мавжуд. Жумладан, 1970 йилда Шарқ меъморчилиги асосида барпо этилган Муш Муфтийси масжиди маҳобати ва ўзига хос архитектураси билан сайёҳларни ўзига жалб қилиб, шаҳарнинг маънавий ҳаётида муҳим ўрин тутади.

Туризм кўприги ва янги имкониятлар

Муш шаҳрига уюштирилган пресс-тур Туркиянинг шарқий ҳудудларини халқаро туризм харитасига киритиш борасидаги жиддий мақсадларини намойиш этди. Мушнинг бой тарихий мероси, айниқса, унинг Салжуқийлар тарихи ва Ислом цивилизацияси учун ҳал қилувчи аҳамияти, ўзбекистонлик сайёҳлар, хусусан, тарихий ва зиёрат туризми йўналишларига қизиқувчилар учун бебаҳо манзил бўлиши мумкин. Туркия томонидан инфратузилмаларни ривожлантириш (янги аэропорт, йўллар) ва тарихий масканларни обод қилиш борасида амалга оширилаётган саъй-ҳаракатлар Мушнинг сайёҳлик маркази сифатида шаклланишига асос яратади.

Ўзбекистон ва Туркия ўртасидаги фаол ҳамкорликни кенгайтириш, Муш каби тарихий шаҳарларни ўзаро тарғиб қилиш орқали икки томонлама туризм алмашинувини фақат йирик шаҳарлар доирасида эмас, географик ва маданий жиҳатдан диверсификация қилишга имконият беради.

Муш – бу Анадолуга очилган тарихий дарвоза бўлиб, бугунги кунда Ўзбекистон ва Туркия халқларини янада яқинлаштирувчи туризм кўприги вазифасини ўташга тайёр.

Рустам Ҳайдаров.
ЎзА